Para pak më shumë se dy vjetësh, juria e Panairit të Artit në Colorado të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, derisa po shikonte veprat e paraqitura, hasi në “Théâtre D’opéra Spatial”. Në vepër paraqitet një skenë opere me alamet zonje dhe prapavija ka dritare gjigante që ofrojnë ndjesinë sikur shfaqja po zhvillohet në ambient të hapur. Vepra do të merrte vëmendjen e jurisë e po ashtu edhe çmimin kryesor. Kur artistët tjerë pjesëmarrës panë se kush është fituesi, poshtë veprës shkruante “Jason M. Allen via Midjourney”.
“Midjourney” është një program i Inteligjencës Artificiale. Më pas morën hov reagimet. Jason M. Allen deklaroi se është bashkautor pasi Inteligjenca Artificiale ka funksionuar me atë çfarë ka kërkuar ai si shfrytëzues. Po ashtu do të thoshte se nuk mohon as autorësinë e Inteligjencës Artificiale dhe këtë e ka cekur kur e ka nënshkruar veprën.
Presioni për t’u tërhequr dhe për ta kthyer çmimin s’bëri punë.
“Kam fituar dhe s’kam thyer asnjë rregull”, do të nënvizonte ai në një bisedë për “The New York Times”. As juria nuk u tërhoq. E më pas, artistët u ndanë në dysh: pro e kundër. Historia e re e artit në botë tash është nën ndikim edhe nga Inteligjenca Artificiale – robotët.
Ftesë për rishikim të kreativitetit
Në prillin e vitit 2024, drama e Jeton Nezirajt “Balkan Bordello” nën regji të Blerta Nezirajt do të inskenohej në teatrin e Uppsalas në Suedi. Aty dramaturgu do të shihte se si imazhi i shfaqjes do të gjenerohej nëpërmjet Inteligjencës Artificiale.
“Kam kuptuar që në disa disiplina artistike, ‘IA’ ka filluar t’u bëjë ‘konkurrencë’ artistëve, për shembull, në fushën e dizajnit”, thotë Neziraj. Personalisht s’ka përdorur kurrë programe të Inteligjencës Artificiale për punën që bën. Por s’është i sigurt për të ardhmen. Hamendëson se përdorimi i këtyre programe ka mundësi të bëhet “i paevitueshëm”.
Për dizajnerin e kritikun e artit, Zeni Ballazhi statusi politik i situatës dhe gjendjes ekonomike përcakton dhe ndikon në qasjen teknologjike të artit. Për të, ky fakt shkakton vështirësi në përcaktimin e arteve të reja multimediale.
“Inteligjenca Artificiale (IA) po ndryshon botën dhe po bën një bujë të madhe edhe në komunitetin e artit. Disa artistë shqetësohen se ‘IA’ mund të zërë vendin e tyre ose t’ua bëjë të lehtë të tjerëve kopjimin e stilit të tyre...”, thotë ai. Vetë Ballazhi që është edhe ligjërues universitar, thotë se nuk ia ha mendja se Inteligjenca Artificiale mund të zëvendësojë artin i cili krijohet e preket fizikisht nga artisti, “sepse kjo krijohet me anën e ndjenjave, emocioneve dhe ideve origjinale nga vendi ku krijon”. Në perspektivën e tij, Inteligjenca Artificiale mund të marrë stilin, formën, ngjyrën, teknologjinë, por jo edhe atë fizike që është origjinale e krijuesit.
Kompozitori Liburn Jupolli njihet si hulumtues me kërshëri të madhe. Ka shpikur disa instrumente. Më parë pati zhvilluar një intervistë me një program të Inteligjencës Artificiale. Për të IA-ja nënvizon kapacitetin si një mjet për manipulimin e të dhënave në formate të ndryshme — të shkruara, vizuale, audio — dhe prek mënyrën se si këto manipulime mund të ndryshojnë të kuptuarit njerëzor për kreativitetin, proceset artistike dhe normat shoqërore.
“Roli dhe ndikimi i Inteligjencës Artificiale në art është se ajo është e destinuar të ndikojë thellësisht në art, duke funksionuar si një mjet transformues që vepron në një nivel më të lartë të manipulimit të të dhënave. Ndërsa ‘IA’ ka ekzistuar prej kohësh, përparimet e fundit kanë rritur aftësitë e saj, duke na ofruar mundësi dhe sfida të barasvlershme”, thotë Jupolli. Për të, ndikimi i vërtetë i IA-së mbetet ende i paqartë, pasi shoqëritë janë në fazat e hershme të kuptimit të potencialit të saj të plotë.
Por Jupolli ka një konstatim.
“Ndërsa ‘IA’ evoluon, ajo jo vetëm që përmirëson aftësinë tonë për të llogaritur, përpunuar dhe gjeneruar informacion me shpejtësi të paparë, por gjithashtu na fton të rishikojmë thelbin e kreativitetit dhe të artit. Ky pushtet transformues ka gjasa të ndryshojë jo vetëm mjetet dhe praktikat artistike, por edhe funksionimin e artit brenda normave shoqërore, duke riformuar ndërveprimet tona me veten dhe me të tjerët”, thotë ai.
Sfida e gjetjes së baraspeshës
Bota e artit tashmë me të madhe ka nisur ta përdorë Inteligjencën Artificiale për të krijuar vepra. Ta zëmë, nëse një programi të tillë i kërkohet të realizojë një vepër ku preket historia e Kosovës ose rrugëtimi historik i artit duke e orientuar me disa të dhëna për artistët më me ndikim në vend, gjenerohen punime ku zë vend natyra, ndërtesa e figura të ndryshme. Edhe aso që ngjajnë me personazhet e pikturave të artistëve vendorë. Kureshtja është goxha e madhe.
“Ka pasur gjithmonë gjëra tërheqëse për artistët, njëfarë rastësie. Diçka që është përtej kontrollit tuaj, diçka që ju çliron nga subjekti i kufizuar”, do të deklaronte Daniel Birnbaum, kurator i cili është drejtor artistik i prodhimit të artit digjital në platformën “Akute Art”.
Jupolli pajtohet me këtë, por thotë se ky imperativ i fshehur i përparimit teknologjik mund të prishë perceptimet e vendosura të artit dhe shoqërisë, duke shtyrë njerëzimin drejt paradigmave të panjohura artistike dhe kulturore. Për Jupollin që këtë temë e ka fort në qejf, e ardhmja e IA-së në art mban premtime të jashtëzakonshme por ajo gjithashtu kërkon shqyrtime të kujdesshme.
“Ndërsa navigojmë këto horizonte të reja, sfida do të jetë të balancohet potenciali transformues i IA-së me nevojën për të ruajtur thelbin njerëzor të krijimit artistik”, thotë ai.
Ballazhi, dizajnet e të cilit kanë pasur goxha jehonë, si ai i 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, mendon se IA mund të japë ide të reja dhe lehtësim në krijim të shpejtë të ndonjë ideje, transformim të stilit për t’iu përshtatur një artisti, sugjerime e ide kompozicionale për të përmirësuar procesin artistik. Në gjykimi e tij, IA-ja mund të jetë më e dobishme për artet teorike si dhe ato digjitale, dizajn, fotografi, muzikë, video por jo në ato performative fizike.
“Mund të ndihmojë në krijimin e ideve të reja dhe në menaxhimin e bizneseve, mund t’i fuqizojë jo vetëm artistët, por edhe jo-artistët të shprehin krijimtarinë e tyre dhe të krijojnë vepra arti vizualisht mahnitëse pa kryer një shkollë arti”, thotë ai.
“Ky mozaik përmbledh në mënyrë të detajuar elementet më ikonike të artit kosovar nga shekulli i kaluar deri në kohët modern. Përfshin kombinime të stileve surrealiste, abstrakte, tradicionale dhe konceptuale, duke pasqyruar trashëgiminë dhe krijimtarinë e artistëve si: Esat Valla, Nysret Salihamixhiqi, Zake Prelvukaj, Xhevdet Xhafa, Rexhep Ferri dhe Jakup Ferri. Simbolet kulturore dhe peizazhet rurale përforcojnë identitetin unik të Kosovës”, është përshkrimi që IA ia bën këtij mozaiku të gjeneruar me “OpenAI ChatGPT DALL-E”, udhëzuar nga Sami Kçiku
“Çfarë rëndësie ka se kush është autori?”
Jeton Neziraj është më i rezervuar në këtë temë. Thotë se pos që nuk është marrë aq me të, është një fazë kur njerëzimit i është përplasur diçka kaq e avancuar, të cilën akoma nuk e njeh.
Personalisht nuk u beson në këto “lodrat moderne dhe në përfitimet që artistët mund t’i gjenerojnë prej tyre”.
“Por, në anën tjetër, rreth 30 vjet më përpara, dramat e para i kam shkruar me makinë shkrimi, ndërsa tani i shkruaj në kompjuter. Atëherë, si plot të tjerë, kam besuar në shkrimin që gjenerohet nga tastiera mekanike e makinës së shkrimit, nga ato tingëllimat e zhurmshme që ajo prodhonte dhe që besoja se ishin pjesë e procesit kreativ. Por pastaj, nisa ta përdor kompjuterin dhe e kuptova që drama mund të shkruhej edhe me kompjuter, madje, fare mirë”, kujton Neziraj. Është i mendimit se një vepër arti mund dhe duhet të shijohet pavarësisht autorësisë. Ngul këmbë se çfarë rëndësie ka kush është autori, përderisa vepra u pëlqen njerëzve.
“Por është pyetje tjetër se çfarë niveli do të jetë ai art dhe si do ta kategorizojmë, si art në kuptimin e artit që njohim tani, apo thjesht, ai do të jetë si një ‘art paralel’, si një ‘AI-art’”, thotë ai.
Për rreziqet e risive të Inteligjencës Artificiale, Neziraj thotë se do të tregojë koha. Por s’sheh vend për panik.
“Arti, edhe në të kaluarën ka qenë i sfiduar nga lindja e kinemasë, nga lindja e televizionit, e internetit... Por ka mbijetuar. E besoj që do t’i mbijetojë edhe këtij varianti surrogat, pra, artit të krijuar nga ‘IA’”, thotë Neziraj.
Pesha e idesë
Inteligjenca Artificiale ka është duke invaduar secilin sektor. Nëpërmjet saj kërkohet bash çdo gjë. Dhe, sa më shumë që kërkohet aq më shumë pasurohen robotët me të dhëna duke i bërë përgjigjet herë më të qarta e herë më komplekse.
Artistët e sotëm – sidomos ata të artit konceptual – kanë lëvizur kufijtë e temave. Instalacionet e tyre marrin në shqyrtim bash çdo gjë.
Zeni Ballazhi thotë se kryqëzimi i artit dhe shkencës po eksplorohet vazhdimisht nga artistët në mënyra eksperimentale dhe të papritura. S’ka arritur ende në një përfundim për të atë që krijohet midis artit të gjeneruar e atij të krijuar nga artisti.
“Sot është e pamundur të vlerësohet produkti i krijuar nga ‘IA’ në raport me atë fizik nga artisti”, thotë ai. Në perspektiven e tij, bazuar dhe fokusuar në tregun botëror të artit, shihet që vlera kryesore është ideja e jo objekti. E në këtë rast kthehet te një histori goxha e vjetër.
“Kjo na bën që të kthehemi thellë në historinë e artit modern të viteve ’60 ku gjesti i Marcel Duchamp me ndërhyrjen e urinores në një ekspozitë me karakter të bukurën: ‘A duhet që arti të jetë i bukur apo i vërtetë?’ si dhe vepra ‘Tradhtia e imazhit’ nga René Magritte i cili fut shkrimin në pikturë dhe e bën atë konceptuale, të diskutueshme dhe provokative”, thotë ai. Derisa komenton veprën sqaron se llulla si imazh i pikturuar është e bukur, por duke lexuar shkrimin, merret vesh se nuk është e përdorshme por shërben veç si një zbukurim i së vërtetës.
“Relata të tilla edhe sot e kësaj dite vazhdojnë pafundësisht në art. Ky zhvillim i ideve dhe i informacionit në thelb sot është funksioni kryesor i ekonomisë globale. Ajo që ka rëndësi sot është informacioni prapa sendeve, sesa vetë sendet. ‘Ideja është më e rëndësishme se vetë puna e artit’”, thotë ai. Rrugën e artistëve me Inteligjencën Artificiale e sheh si të gjatë në shumë kuptime. Midis tyre krejt kjo rrugë “premton origjinalitet dhe joorigjinalitet, pambarim”.
Veprat e artit që sot gjenerohen nga robotët janë në shitje gjithandej. Diskutimi se a ia vlen të blihet një vepër e tillë është shumë i gjerë. Autorësia po ashtu. Ka prej artistëve që mendojnë se të rinjtë po bien viktima të këtij trendi. Këtë tezë e rrah fort gjenerata që është plakur me penel në dorë. Dhe për shumëkënd “artistët klasikë” kanë të drejtë.
Lëkundja e nocioneve tradicionale
Të qenët viktimë e Inteligjencës Artificiale ose jo, për Liburn Jupollin përgjigjja përqendrohet në tensionin midis Inteligjencës Artificiale, të drejtave të autorit dhe natyrës në evolucion të krijimtarisë artistike. Ai këtë e sheh shumë të lidhur me të drejtat e autorit dhe pronësinë intelektuale, të cilat kanë qenë thelbësore në mënyrën se si kuptohet krijimin artistik. Thotë se artistët kanë përdorur ligjet për të mbrojtur veprat e tyre.
“Megjithatë, IA sfidon këto korniza në mënyra të rëndësishme. Për të gjeneruar përmbajtje – qoftë muzikë, art vizual apo filma – mjetet e IA mbështeten në sasi të mëdha të dhënash, një pjesë e konsiderueshme e të cilave buron nga vepra ekzistuese artistike dhe përmbajtja digjitale që ndajmë përditë”, thotë Jupolli. Sipas tij, kjo ndërthurje prek dy çështje kritike: të drejtat e autorit dhe privatësinë. Thotë se nga njëra anë, përdorimi i një materiali të tillë pa leje shpesh shkel të drejtat e krijuesve.
“Nga ana tjetër, sfidon nocionet tona të rrënjosura thellë mbi pronësinë dhe vlerën artistike, të cilat lidhen me një perspektivë materialiste të krijimit”, nënvizon ai. Aftësia e IA-së për të përpunuar dhe riinterpretuar sasi të mëdha të dhënash, në perspektivën e Jupollit, çon drejt një të ardhmeje potenciale ku krijimi artistik bëhet më pak një frymëzim i izoluar dhe më shumë një bashkëpunim i vazhdueshëm.
“Një rishfrytëzim fluid i materialeve që ndërtohen mbi njëra-tjetrën. Kjo sfidon sistemet tradicionale dhe rigjide të të drejtave të autorit dhe hap rrugën për korniza alternative, ku arti mund të evoluojë si një proces kolektiv dhe i pandërprerë, më shumë sesa përmes kontributesh të veçuara individuale”, thotë ai.
Te vlerat e një vepre të krijuar nga IA-ja, Jupolli thotë se robotët s’janë autonom pasi mbledhin të dhëna dhe një vepër e krijuar përmes Inteligjencës Artificiale nuk është as thelbësisht e vlefshme, as pa vlerë. Është i mendimit se IA si një mjet, nuk ul ose rrit vlerën e vetë artit. Thjesht ofron një mjet të ri për krijimin artistik.
Përcaktimi i vlerës në dorë të njeriut
“Në fund të fundit, vlera e artit qëndron në lidhjen që ai krijon me audiencën dhe pyetjet që ngre, jo në metodat apo mjetet e përdorura për ta krijuar atë. Roli i IA-së në këtë proces, për tani, është të zgjerojë mundësitë, duke ofruar rrugë të reja për kreativitet, ndërsa përcaktimi i vlerës mbetet ende në dorën tonë”, thotë Jupolli.
Për këtë, çështje bota është e ndarë. Në vitin 2011 në Marok, Hans Ulrich Obrist që ka fituar epitetin e “kuratorit që nuk fle kurrë” do të fliste për një mundësi që arti e teknologjia të jenë të pandashme. Prej atëherë gjërat kanë ecur shumë. E tash Obrist thotë se rreziqet që lidhen me Inteligjencën Artificiale janë të një niveli planetar. Shton se ekziston rreziku që situata të dalë jashtë kontrollit. Në perspektivën e tij, IA duhet të menaxhohet në shkallë globale. Bile për të për krejt këtë muhabet duhet të ketë një konsensus midis Lindjes dhe Perëndimit.
“Kufijtë duhen vendosur për të siguruar që njerëzimi të mos jetë në rrezik”, thotë Obrist i cituar nga “The New York Times”. Megjithatë, nuk ka mohuar evolucionin pozitiv të Inteligjencës Artificiale.
E, Jupolli kërcënimin e sheh te veprimet ose mosveprimet që mund të shkaktojë një zinxhir ngjarjesh që dëmtojnë vlerat demokratike dhe përpjekjet për ndryshim pozitiv në liritë kolektive dhe individuale, si dhe mënyrën se si krijohet dhe ndërveprohet me artin. Është i idesë që të identifikohen fillimisht se cilët janë rreziqet reale dhe të mos ketë përqendrim në aspekte potenciale që nuk kanë ndikim në vlerat e njeriut ose janë të pashmangshme.
“Në fund, IA po krijon një peizazh të ri për artin, ku ndryshimet nuk janë vetëm teknike, por edhe konceptuale, duke sfiduar mënyrën tonë të të menduarit për artin dhe rolin e tij në shoqëri”, thotë Jupolli.
Se deri në çfarë mase do të ndryshojë të menduarit për rolin e artit në shoqëri shkaku i Inteligjencës Artificiale, mbetet të shihet. Por fillimin e ka të furishëm.
