Hilë Mosi lindi me 22 prill 1885 në Shkodër dhe vdiq në shkurt 1933 në Tiranë, ishte ndër atdhetarët më të vlefshmit, që nga mbarimi i shekullit të XIX luftuan për idenë kombëtare, duke dalë nëpër male me pushkë në krah dhe duke shpërndarë në kohën e robërisë libra shqip dhe flamuj me rrezik gijotine.

Vdiq në Tiranë në shkurt e vitit 1933 dhe u varros në Shkodër. Poet luftëtar e publicist, patriot dhe demokrat, figurë politike e njohur e periudhës para e pas Pavarësisë. Pjesë e brezit të dytë të rilindasve shqiptarë. Rrugëtimi i tij gjithëkombëtar, ka kulmuar me pjesëmarrjen në lëvizje atdhetare, kulturore dhe politike dhe një nga personalitetet e njohura të administratës shqiptare.

STUDIMET

Në Shkodër i filloi mësimet në shkollën italiane, të cilat i vijoi në shkollën teknike tregtare dhe në Kolegjin Saverjan të Jezuitëve e më vonë ndoqi degën e mësuesisë në Shkollën Normale të Klagenfurtit. Duke ndjekur shembullin e prindit, që në moshë të re, iu kushtua propagandës kombëtare e duke u gjetur në Vjenë, në 1902 me shokë tjerë shqiptarë nën kryesinë e Gjergj Pekmezit bashkëpunoi në shoqërinë letrare “Dija”, e cila mot për mot botoi një kalendar, dhe nxori një fletore me emër “Vllaznija”. Qysh prej asokohe Hila filloi të shkruante me pseudonimin Sakoli proza dhe vjersha atdhetare. Mbasi u shpall Kushtetuta e Turqve të Rij në vitin 1908, u kthye në Shkodër, ku themeloi shoqërinë “Gegnija” e më vonë qe përfaqësues i saj në Kongresin e Manastirit bashkë me Fishtën, Mjedën, Gurakuqin dhe Logorecin. Ishte dhe anëtar veprimtar i Komitetit te Kryengritjes së Malësisë së Veriut (1909-1912), ku luftoi edhe me armë në dorë në krah me Risto Siliqin.

Gjatë pushtimit austriak në Shkodër (1916-1918) qe pjesë i Komisísë Letrare, të cilën detyrë e vijoi edhe më vonë kur Shkodra u bashkua me qeverinë e Tiranës mbas lirimit të vet nga ushtritë franceze. Në vitin 1919 me 16 shkurt shoqëritë e Shkodrës “Mustafa Pasha” dhe “Vaso Pasha” u bashkuan dhe sajuan shoqërinë e vetme me emrin “Vllaznija”, e cila qe një ndër shoqëritë më të organizuara të Shqipërisë dhe që me veprimtarinë e vet letrare, teatrore, muzikore dhe gjimnastike pati një meritë të madhe për zgjimin e rinisë shqiptare, sidomos me botimin për tre vjet me radhë të së përkohshmes “Agimi”. Hilë Mosi qe kryetar i kësaj shoqërie për një kohë të gjatë dhe me artikujt e përkthimet e veta të ndryshme e zbukuroi organin e shoqërisë. Në këto përkthime është për t’u përmendë studimi historik mbí Vlorën e kohës së mesme, të nxjerrë nga vepra e historianit Kostandin Jireçek, i cili bashkë me Milan Šufflay dhe Tallotzi mblodhën dokumentet e historisë së Shqipërisë dhe i botuan në dy vëllime të mëdha me titull “Acta et Diplomata res Albaniæ Mediæ illustrantia”.

Jeta e Hilë Mosit është një shembull i gjallë atdhedashurie, zelli, veprimtarie dhe vetëmohimi për qëllime kombëtare: e dëshmojnë shoqëritë e themeluara me nismërinë e tij, të përkohshmet dhe fletoret që nxori ai vetë, ose që i përkrahi me bashkëpunimin e vet. Jeta e tij qe një jetë ravgimi, dhe kudo që zuri vend, edhe për pak kohë, u pa menjëherë vepra e tij shoqërore dhe letrare, e frymëzuar përherë prej një shpirti dinamik dhe prej dëshirës të zjarrtë për t’u liruar nga zgjedha e huaj. U përshkua nëpër shumë lëvizje politike duke përballuar trimërisht pengime dhe kundërshtime të mëdha.

I shërbeu kombit edhe me veprimtarinë e vet të pareshtur si zyrtar shteti: si mis i Komisísë Letrare të Shkodrës, si deputet, prefekt, si Drejtor i Përgjithshëm i Sigurimit botues, si Ministër i Arsimit. Përfaqësoi vendlindjen e tij, Shkodrën, në Parlamentin Shqiptar nga viti 1920 në 1924, dhe shërbeu, gjithashtu, si anëtar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve duke filluar nga nëntori, 1920. Senator i Senatit të Dhomës së Këshillit Kombëtar të Shqipërisë nga 27 mars 1920 deri më 20 dhjetor 1920. Gjatë qeverisë së Fan S. Nolit, 1924, ai ishte Prefekt i Korçës dhe Gjirokastrës. Në 1927, Mosi u kthye në Shqipëri pas amnistisë së dhënë nga Ahmet Zogu dhe u bë ministër i Punëve Publike. Në vitin 1930 bëhet ministër i Arsimit gjatë kohës së cilës qeveritë shqiptare shfaqnin prirjet për shtetëzimin e shkollave, politikë kjo e cila ra ndesh me françeskanët në Shkodër që mbronin liceun “Illyricum”. Postin si ministër e mbajti deri në vdekje, më 1933. Gjatë asaj kohe njihet dhe me Petro Markon një ditë ku i thotë dhe shkruaj poezi, poezia është forma ma perfekte e artit dhe e sistemon si mësues në Dhërmi. Në polemikat e shtypit të kohës, mes Hilë Mosit e Át Anton Harapit tek “Hylli i Dritës”, u detyrua Fishta t’i shkruante një polemikë klasike që në sintezë i thoshte “Gabove Hilë!”; siç mbante edhe titullin. Polemikë të cilën, bashkë me veprën “Bujari”, Mosi s’e kapërdiu.

VEPRIMTARIA LETRARE

Hilë Mosi duke qenë ende në moshën e re nisi të shkruante nëpër fletore shqipe vjersha dhe aty-këtu edhe proza; kështu, gjithnjë nxënës në Austrí, bashkëveproi rregullisht në “Albania”-n e Konicës me pseudonimet Zog Sakoli, Sakoli, Zog Dushmani, Lirijasi, Speci etj., gjithashtu, edhe ndër të përkohshmet e kohës si “Drita” e Sofíes, “Kombi” i Bostonit, “Albania” e Beogradit, “L’Albania” e Dervish Himës, “Shpnesa e Shqypnís” e Raguzës, “Diturija” e Lumo Skëndos, “Lirija e Selanikut”, “Vllaznija” e Vjenës, “Lidhja Orthodokse” e Korçës, “Shqiptari” i Stambollit, i së cilës qe kryeredaktor, “Agimi” i Shkodrës etj. Në vitin 1913 themeloi dhe drejtoi, bashkë me Karl Sumën dhe Risto Siliqin, fletoren e përdyjavshme “Shqypnija e Ré”, e cila e vijoi botimin deri në plasjen e luftës botërore. Në vitin 1913 botoi në Trieste një grumbull poezish me emrin “Zâni i Atdheut”, vjersha atdhetare të përpiluara, më të shumtën, mbas frymës popullore, ku qëndron si faktor i parë malli për atdhe.

Në ketë përmbledhje Mosi këndon Shqipërinë kur kjo vuante, dhe kur copëtohej prej diplomacisë së pamëshirshme evropiane, për të ngopur lakmitë e popujve fqinj. Vepërza “Lotët e Dashunís”, e botuar në vitin 1916 përfshin një tubë lirikash me lëndë të ndryshme dhe me masa vargu gjithfarësh; një pjesë e këtyre janë origjinale, të tjerat janë përkthime të lira shkërbime autorësh gjermanë si Goethe, Schiller, Heine, Koerner, Lessing etj.

Këtij vëllimi i bëni një botim të dytë me titullin “Lule Prendvere” duke i shtuar vjersha dhe balada të reja dhe duke përmirësuar të parat. Në një vëllim të vogël përmblodhi në 1924 në titullin “Kangët Shqipe” disa prej vjershave të veta dhe të shokëve të vet që këndoheshin prej kryengritësve nëpër malet shqiptare në lutat kundra Turqisë, ndër të cilat mori pjesë edhe ai vetë në malet e Shkodrës dhe të Korçës. Edhe si përkthyes penda e këtij shkrimtari njihet nëpër “Cubat” (1928) vepër e Frederik Schiller-it, të cilën e ka punuar lirisht duke ia përshtatë gjendjes shqiptare; nëpër “Filja” dramë tri aktesh nga Theodor Koerner-i, duke e sjellë ngjarjen në Kurbî rreth kullës së Kapitan Gjekajt; nëpër komeditë e Goldonit: “Shërbëtori i dy zotnive” e “Dy shërbëtorët”. Poezítë e Hilë Mosit me përmbajtje kombëtare nuk kanë një vlerë aq të madhe artistike, por të gjitha janë të veshura me ndjesi të holla atdhetare, familjare e shoqërore, dhe meritojnë të çmohen për zgjedhjen e shprehjeve dhe për kumbimin melankolik e të thekshëm. Një meritë të veçantë për historinë e letërsisë shqiptare ka Hila për poezinë prej 138 vargjesh me titullin “Natyra” (Albania, Vit X. nr. 10-11-12, 1906, fq. 188- 1919 në të cilën takohet prova më e parë e përshtatjes së heksametrit në shqipen, provë e cila ka dhënë një përfundim të pëlqyeshëm./Gazeta Panorama