ILIR CENOLLARI/ Miti i Kadmit është një nga mitet më të lashta që lidhet ngushtësisht me qytetërimin ilir, Ilirinë dhe ilirët. Ky mit nuk mund të merret i shkëputur nga mitet e tjera që kanë lindur në truall të Ilirisë, me mitin e Geryonit, Herkulit, Faetonit, Kakusit, Akilit, etj., me fenë dodonase, me orakujt dhe tempujt e lashtë, me institucionet shoqërore, si gjykatat, kuvendi i popullit, pleqësia, me mënyrën e jetesës, me karakterin, psikologjinë, zakonet, traditat dhe mentalitetin e popullsisë ilire, përkatësisht parailire dhe ilire.

Jani Vreto shkruan se Kadmi braktisi Tebën dhe u kthye në Iliri, në Enkelanë, aty nga shekulli i XVI p.e.s. Gjatë kthimit në atdhe, Kadmi edhe pse në moshë të thyer, arrin të lindë një djalë tjetër, të cilit ia vuri emrin Ilir (Illyrius-Illus-Hylli), duke ringjallur djalin e vdekur, Polidorin. Legjenda nuk e ndan dot faktin nëse Iliri lindi gjarpër apo u bë më pas i tillë, por kjo s’do të thotë asgjë po të kemi parasysh metamorfozën që pëson gjarpri në përrallat shqiptare. Sipas disave Kadmi u kthye në Iliri nga malli për vendlindjen, sipas disave për shkak të luftërave dhe konflikteve fisnore, e sipas disa të tjerëve për shkak të fatkeqësive të vazhdueshme.

Për mendimin tim Kadmi është një hero apo misionar dodonas, njëlloj si profetët e saj, Galeoti, Skuro, Telmesi, Teuthi, etj. Një grup i madh autorësh antikë pohojnë se beotët (kadmejtë) rikthehen në Iliri për dy arsye kryesore: për arsye shpirtërore për t’u falur dhe marrë bekime në orakullin e Dodonës, së dyti, për të kërkuar një zgjidhje për konfliktin e përgjakshëm mes beotëve, atikasve dhe trakasve. Hesiodi dhe Herodoti pranojnë se Teba ishte tokë e Kadmit, por pas shumë fatkeqësive, heroi vendos të kthehet në Enkelanë ku bëhet mbret i ilirëve. Mitologë dhe historianë të tjerë pohojnë se Kadmi është heroi fenikas, por pasi u dëbua nga Teba, u strehua në Iliri, së bashku me gruan e vet, Harmoninë. Sipas tyre ai zbriti në grykëderdhjen e Vjosës, në afërsi të enkelejve.[1] Stefan Bizantini thekson se Kadmi është nga Iliria, por emigroi në Beoti dhe pasi ndërtoi Tebën kthehet dhe vdes në vendlindje.

Qyteti ku u vendos u quajt “Buthoe”. Më tej ai thekson: “Për shkak të faktit se Kadmi hipur në karrocë, që e tërhiqnin dy qe, përshkoi me shpejtësi rrugën që e çoi tek ilirët”. “Buthoe” sipas A. Kolies shpjegohet me “buallicë e shpejtë”, pra, lidhet me rrënjën “buall”, “bull-icë”. Në Thesproti, në krahinën e Kammanisë, e cila më vonë u quajt Kestrinë, rrjedh një lumë me emrin Kadmi. Kestrina vendoset pikërisht në fushën e Butrintit. Emri i këtij qyteti është i lidhur me kaun, Buthoen, rrjedhimisht me Kadmin. Një princeshë epirote në antikitet mbante emrin Kadmeja.

KADMI PAS KTHIMIT NË ILIRI BËHET MBRET I ILIRËVE

Pas kthimit në Iliri Kadmi u bë mbreti i ilirëve. Sipas dëshmive të vjetra Kadmi pushtetin e mori me komplot dhe sipas disa të tjerëve sipas të drejtës së trashëgimisë, pra në mënyrë të ligjshme. Sipas variantit të parë Kadmi u përfshi në një luftë për pushtet brenda familjes sepse ndeshet me dhëndrin e vet, Likotersin, që kishte grua Agavan, bijën e tij. Likotersi në këtë kohë ishte mbret i ilirëve. Agava më herët qe martua me Pentenë në Tebë, të cilin e vrau dhe për këtë arsye kthehet në Iliri. Këtu martohet për herë të dytë dhe vret Likotersin, vrasja e të cilit i siguroi Kadmit zotërimin e Mbretërisë Ilire, në një hapësirë të gjerë gjeografike, e cila në veri shtrihej deri në Narenta dhe Rizon. Hygini (Fab., 184, 240, 254) tregon një variant tjetër të legjendës së Kadmit, që përsëri zhvillohet në Kaoni. Nëna e Penteut, Agava, u martua me mbretin ilir, Likotersin, të cilin ajo e vrau dhe mbretërinë ia dorëzoi Kadmit.

Motra e Penteut, Epiroja (Pirrha, burra), shoqëroi gjyshërit e vet, Kadmin dhe Harmoninë bashkë me kufomën e të vëllait, Penteut, për në Kaoni. Epiroja vdiq në Efir (Kihur), kryeqyteti i Thesprotisë, që lokalizohet në Filatin e sotëm, kufi me Kestrinën. Në të dyja variantet, Agava është bijë e Kadmit, por në variantin e parë Agava martohet dy herë, me Pentenë dhe me Likotersin, në variantin e dytë, Penteja është djalë i Agaves. Sipas variantit të dytë Kadmi lindi një djalë me emrin Hylli, “nga buron etnonimi i ilirëve”. Tashmë jemi të sigurtë se emri vetjak Hylli jo vetëm është shumë i vjetër, por është dhe tepër i përhapur në hapësirat e Ilirisë, dëshmi se gjuha shqipe është zonja fuqiplote mbi këto territore që në origjinë të shoqërisë njerëzore. Vendimi i Kadmit për t’u kthyer në Iliri, në territorin ku më vonë shfaqet mbretëria ilire ose taulante, mikpritja e vendasve dhe kurorëzimi mbret, tregon jo vetëm lidhjet e ngushta mes beotëve dhe ilirëve, jo vetëm lashtësinë e madhe të institucionit të mbretërisë tek ilirët, por dhe diçka të vërtetë thelbësore, që nuk mund të fshihet apo anashkalohet.

Apiani thekson se Iliri vuri rregull dhe u bë mbret i Ilirisë, që në atë kohë kishte shtrirje të madhe gjeografike. Ai pati fëmijë Enkelin, Autarin, Dardanin, Medin, Taulantin, Perrebin, Parthën, Daorthën, Dasarën. Territori i fiseve ilire të mësipërme përfshin Dardaninë (Kosovën e sotme), Parthininë, Taulantinë, Dasaretinë dhe Perrebinë. Dodona është brenda territorit të kësaj mbretërie ilire. Homeri a nuk flet për Dodonën Perrebe?

Kontaktet iliro-beote ngjiten në mijëvjeçarin e dytë të erës sonë. Nonnus në “Les Dionysaques”, kënga XLIV, shkruan: “Tashmë duke lënë pas taulantët, fis i Ilirisë, fushat e Hemonisë dhe kreshtat e Pelionit, Bakusi (Dionisi) u afrua në Greqi ku themeloi koret në fushën e Aonisë. Një hero, me emrin Taulant, udhëhoqi me këshilla ilirët në mijëvjeçarin e dytë para erës sonë, për të emigruar në Haemoni”.[2] Emrin vetjak Taulant mund ta përafrojmë me emrin e malit Talar apo malet Talante. Dionisi është hyjni ilire, më saktë parailire, sikurse Bakusi, kulti i të cilëve shtegtoi nga Iliria në Beoti. Aristofani, shekulli i V p.e.s., në komedinë “Kalorësit”, vargu 1003, shkruan se kulti i Bakusit ishte ende shumë i rrënjosur në Beoti. Ateneau në veprën “Sofra e dijetarëve” pohon se Kadmi është gjyshi i Bakusit (Dionisit, hyjni peone, ilire). Tuqididi (i, 12, i, 3, iv, 42) dëshmon se kadmenët e kanë origjinën nga veriu i Pindit, nga Arna e Thesprotisë, domethënë nga Iliria. Johan Han shpjegon se miti i Kadmit sipas të katër varianteve të mundshme është i lidhur pazgjidhshmërisht me Ilirinë dhe ilirët. Qyteti i Tebës u ndërtua në malin “Plakos”, një fjalë e pastër shqipe.[3] Herodotit (L. V. 58) thotë se Kadmi emigroi në Beoti me bashkatdhetarët e tij kaonë dhe abantë; ai kishte marrë me vete edhe “urëbërës”.

Sipas V. Borgeaud [4] miti i Dionisit është zhvillim i mëtejshëm i mitit të Kadmit dhe se Beotia është një nga vatrat e ekspansionit ilir. Raul Rochette në vëllimin e dytë të “Historisë së kolonive greke”, faqe 53-58, thekson se emri i Atamanisë buron nga emri i heroit Athamas ose Atamas, i cili themeloi Beotinë. Atamanët janë fis ilir (epirot), ashtu sikundër pohon dhe Scymni i Hios, Straboni, Tit Livi, etj. Messapi ose Metabus, djali i Sizifit, ngriti një koloni në Beoti dhe një në Itali, vëllimi 2, faqe 53. Euripidi në “Ion”, 589-590, viti 418 p.e.s. pohon se “Kadmi dhe beotianët janë të huaj që kanë shkelur tokën tuaj”, njëlloj si spartanët dhe se ata kanë mbirë nga dhëmbët e dragoit. Isokrati është më i qartë kur thekson se Kadmi është jo vetëm barbar, por dhe fajtor pasi i kanë bërë shumë dëme Helladës. Beotët kanë faltore kombëtare Dodonën. Burimet antike shënojnë raste të shumta të rikthimeve të beotëve në Iliri, si Kadmi, hero qytetërues, por dhe mbret i Ilirisë, para tij Kreoni, mbret i Tebës (Euripidi “Fenikasit”, vargu 977), i cili këshilloi të birin, Meneceun të strehohej në në Dodonë, në viset e Hadit dhe Heshperisë, buzë detit Jon. Heronj të tjerë beotë gjetën strehë në Iliri, si Batoni, Alkmeoni, Harmonia, Feniksi, Agaveja, Amfioni dhe Zethi (këta dy të fundit sipas Ana Komnenës rindërtuan Epidamnin e shkatërruar, duke na kujtuar dëshminë e Nonnos për shpërnguljen e taulantëve.

Sipas autorëve beotët ishin në luftë me pellasgët e Atikës dhe me trakët. Të gjitha palët rendën në Dodonë. Efori tregon se beotianëve nuk u pëlqeu përgjigja e profetes së Dodonës, Myrtilës (një nga tre profeteshat e orakullit të Dodonës) dhe për këtë arsye e dogjën të gjallë duke e hedhur në kazanin me ujë të vluar. Rojtarët e tempullit të Dodonës (tomirët dhe sellojtë) gjykuan se nuk ishte në tagrin e tyre, sidomos në vatrën e tempullit, të dënonin me vdekje delegatët beotë, prandaj i thirrën ata në gjyq dhe i nxorën përpara trupës së profeteshave, numri i të cilave nga tre, siç qe zakonisht, tani u reduktua në dy. Beotianët e akuzuar e kundërshtuan këtë gjë duke pretenduar se asnjë ligj nuk thotë se gratë mund të jenë gjykatëse, prandaj profeteshat u zëvendësuan me një numër të barabartë burrash-profetë. Gjykatësit-burra votuan për përjashtimin e beotianëve nga përgjegjësia ndërsa dy gratë gjykatëse votuan për dënimin e tyre. Me këto vota u morë vendimi. Beotianët janë të parët që morën orakullin nga goja e burrave. Dodona i urdhëroi beotianët të grumbullojnë të gjithë trekëndshat e shenjtë që gjenden në vendin e tyre dhe t’i dërgojnë fshehtas çdo vit në Dodonë. Në të vërtetë beotianët e zbatuan këtë urdhër të orakullit duke vjedhur dhe rrëmbyer natën trekëndëshat e shenjtë nga tempujt e tyre dhe duke i dërguar fshehurazi në Dodonë, të maskuar me mbështjellëse, por me kushtqë të «mos diktoheshin nga të tjerët».[5] E pra, në Iliri u ngritën për herë të parë gjykatat me kompetenca civile dhe penale, kombëtare dhe ndërkombëtare.

KULTI I GJARPRIT DHE ILIRËT

Kulti i gjarprit është i rrënjosur thellë në traditat shqiptare dhe buron nga epokat prehistorike. Ai përbën një element thelbësor të qytetërimit ilir dhe një tipar të rëndësishëm identifikues të përkatësisë etnike. Maria Paola Castiglioni në një studim të thelluar për mitin e Kadmit, thekson se dëshmitë e shumta epigrafike në hapësirat e gjera të sundimit romak, provojnë praninë dhe karakterin tërësisht origjinal të kultit të gjarprit (dragoit) në territorin ilir, si shprehje e drejtpërdrejtë e legjendës së Kadmit dhe Harmonisë në viset e tyre. Mbishkrime të tilla të shoqëruara me dëshmi të tjera monumentale, janë gjetur në mbarë hapësirat ilire, nga Selca e Pogradecit e deri në Prilep, Veles, Sveti Nikole, Vardar, në mbarë Maqedoninë antike, në Dardani, Dalmaci, etj. Burimet antike japin dëshmi të shumta për përhapjen e mitit të Kadmit në Iliri. Varri i heroit ndeshet nga jugu në veri, ata u kthyen në vende të shenjta, në tempuj dhe orakuj. Autorët e vjetër theksojnë se këto vende janë bërë vende të mira pasi me afrimin e fatkeqësive Kadmi dhe Harmonia (tempujt e tyre) ringjallen dhe u rrëfejnë banorëve ngjarjet e tmerrshme që i presin.

[6] Eliani dëshmon se epirotët i kushtojnë Apollonit (Di-së, Diellit) festën më të madhe të vitit dhe bëjnë flijime të shumta për nder të tij. Apollonit i është blatuar një pyll i virgjër i rrethuar me gardh brenda të cilit shullëhen në diell gjarpërinj të shenjtë për të ngazëllyer Hyun. Në raste festash një profeteshë i jep të hanë gjarpërinjtë; nëse ata e pranojnë ushqimin viti do të jetë i mbarë. Tani le të krahasojmë dëshmitë antike me një dëshmi të shekullit të XIX të përcjellë nga Johan Hahni. Ai thotë se në Lunxhëri të Gjirokastrës gjarpri i shtëpisë quhet vitore, është i vogël dhe i trashë, me shumë ngjyra, jeton në muret e shtëpisë dhe del shumë rrallë jashtë tyre. Kur e shikon një njeri i shtëpisë e përshëndet me shumë respekt dhe me gjithfarë urimesh. Vitorja me anë të fërshëllimave paralajmëron ngjarje të gëzueshme ose të hidhëta; zhurmat e shtëpisë që nuk u dihet shkaku, gratë thonë se luan vitorja. Kur vdesin meshkujt e shtëpisë dhe vitorja largohet. Plaka e shtëpisë quhet vitorja e shtëpisë! Toskët dhe dibranët besojnë se në tokë ka shumë thesare të fshehura, që ruhen nga gjarpërinjtë, që kanë pamje njeriu dhe nxjerrin zjarr nga goja “stihjo” “stihi”. Ekzistojnë dhe një sërë besëtytnish, që lidhen me shenja të veçanta si parathënës të lajmeve, ndodhive të mira apo të këqija.

[1] PRISCIEN LA PÉRIÉGÈSE euvre numérisée par Marc Szwajcer.

[1] Scymnos v. 439; cf. Hécatée, fr. 73 (éd. Didot); Straban, VII, 7, 8.

[2] ”Histoire de Dalmatie”, faqe 22.

[3] Johan Han “Studime shqiptare” faqe 371.

[4] Villy Borgeaud “Les Illyriens en Grece et en Italie”. “Le monde illyrien de Dionysos”, faqe 49.

[5] Strabon “Gjeografia”, volume III, faqe 400–404. Paris, 1812.

/Gazeta Panorama