Leo Trotsky (1879-1940) ishte revolucionar rus dhe figurë madhore e Revolucionit të Tetorit të vitit 1917 – i dyti për nga rëndësia pas Leninit. Më pas u bë themelues dhe komandant i Ushtrisë së Kuqe dhe Komisar i Popullit për Luftën, por nën Stalinin u përjashtua nga Partia Komuniste dhe u dëbua nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1928. Trotsky përfundimisht u vra në Meksikë nga një agjent i Stalinit. Idetë e tij formuan bazën e trockizmit, një drejtim i rëndësishëm i mendimit marksist. Shumë kohë përpara revolucionit rus, në shtator të vitit 1912 Trotsky u dërgua në Ballkan nga gazeta e Kievit, Kievskaya Misl, si korrespondent lufte për të raportuar mbi Luftërat Ballkanike në Serbi, Bullgari dhe Rumani. Më poshtë paraqitet një nga artikujt që Trotsky i dërgoi gazetës së tij – një raport mbi mizoritë e kryera ndaj shqiptarëve të Maqedonisë dhe Kosovës pas pushtimit serb të tetorit 1912.

Nga: Leon Trotsky
Përktheu në anglisht: Robert Elsie
Përkthimi në shqip: Agron Shala

Këtë ma tha një mik serb. E shkrova pothuajse fjalë për fjalë.

“Gjatë luftës, më rastisi – nëse ishte rast i mirë apo i keq, është e vështirë të thuhet – të vizitoj Shkupin [Üsküb] disa ditë pas Betejës së Kumanovës. Duke parë nervozizmin që shkaktova në Beograd me kërkesën time për një leje-kalim, si edhe pengesat artificiale që më vunë në Ministrinë e Luftës, fillova të dyshoj se ata që drejtonin ngjarjet ushtarake nuk e kishin ndërgjegjen e pastër dhe se, atje poshtë, ndoshta po ndodhnin gjërat që nuk përputheshin aspak me të vërtetat zyrtare të shpallura në komunikatat qeveritare. Kjo përshtypje – apo më mirë kjo parandjenjë – u përforcua kur, rastësisht, në një tren në Nish, takova një oficer që po udhëtonte për në Shkup me urdhra për Shtabin e Përgjithshëm. Ky oficer ishte njeri i mirë dhe i ndershëm, të cilin e njihja prej kohësh. Posa mësoi se isha nisur për në Shkup dhe kisha marrë leje për të shkuar atje, reagoi me armiqësi të hapur, duke pretenduar se nuk kishte asnjë arsye që dikush të shkonte në Shkup pa ndonjë punë specifike, dhe se autoritetet në Beograd nuk e kishin idenë se çfarë dëmi po bënin duke lejuar persona të paautorizuar të udhëtonin atje, e kështu me radhë. Në Vranjë, në kufirin serb, kur e kuptoi se nuk do të më ndalonte dot, ai e ndryshoi tonin dhe filloi të më përgatiste me hollësi për atë që do të shihja në Shkup. ‘Është gjithçka tmerrësisht e pakëndshme, por e pashmangshme,’ tha ai. Dhe, natyrisht, në përshkrimin e tij të ngjarjeve, miku im nuk harroi të përmendte edhe politikat qeveritare që qëndronin prapa. Duhet të pranoj se kjo më bëri edhe më dyshues. Dua të them se mizoritë, për të cilat deri në Beograd kishte mbërritur ndonjë jehonë e vagullt, nuk mund të ishin të rastësishme, të izoluara apo përjashtime, jo nëse një oficer i lartë po i shpjegonte si pjesë të ‘politikave shtetërore.’ Ishte e qartë se prapa tyre kishte qëllim. Por, i kujt ishte ky qëllim? I autoriteteve ushtarake? Apo i vetë qeverisë? Për këtë pyetje e mora shpejt përgjigjen sapo mbërrita në Shkup.

Mizoritë filluan posa kaluam kufirin e vjetër serb. Po afroheshim drejt Kumanovës, rreth orës pesë të pasdites. Dielli sapo kishte perënduar dhe po binte errësira. Por, sa më errët bëhej, aq më i fortë ishte kontrasti me flakët e tmerrshme që ndriçonin qiellin. Kudo kishte zjarr. Fshatra të tëra të shqiptarëve ishin shndërruar në vargje të flakëve – larg, afër dhe madje mu përgjatë vijës së hekurudhës. Kjo ishte pamja ime e parë, reale, autentike e luftës, e masakrës së pamëshirshme të qenieve njerëzore. Shtëpitë digjeshin. Pasuritë e njerëzve, trashëgimia nga etërit, gjyshërit dhe stërgjyshërit e tyre po zhdukeshin në tym. Zjarret përsëriteshin në mënyrë monotone gjatë gjithë rrugës deri në Shkup. Mbërritëm në dhjetë të natës. Zbrita nga vagoni i mallrave me të cilin kisha udhëtuar. I gjithë qyteti ishte në një heshtje vdekjeje. Asnjë shpirt i gjallë nëpër rrugë. Drejt, përballë stacionit të trenit, ndodhej një grup ushtarësh që lëshonin zhurma të të dehurve. Të gjithë ata që kishin ardhur me tren u zhdukën në errësirë dhe shumë shpejt u gjenda i vetëm në stacion. Katër ushtarë mbanin bajonetat gati dhe mes tyre qëndronin dy të rinj shqiptarë me plis të bardhë në kokë. Një rreshter i dehur – një komitaxhi – mbante në njërën dorë një kamë dhe në tjetrën një shishe me konjak. Rreshteri urdhëroi: ‘Në gjunjë’! (Shqiptarët e tmerruar ranë në gjunjë.) ‘Në këmbë’! – ata u ngritën. Kjo u përsërit disa herë. Pastaj rreshteri, duke kërcënuar dhe sharë, ua vuri thikën në fyt e në gjoks dhe i detyroi të pinin pak konjak – dhe më pas … i puthi. I dehur nga pushteti, konjaku dhe gjaku, po argëtohej, po luante me ta si macja me miun. Të njëjtat gjeste, e njëjta psikologji prapa tyre. Tre ushtarët e tjerë, që nuk ishin të dehur, qëndronin aty dhe kujdeseshin që shqiptarët të mos iknin apo të mos rezistonin, në mënyrë që rreshteri të shijonte çastin e tij të ekstazës. ‘Janë shqiptarë,’ më tha një nga ushtarët me një ton të ftohtë. ‘Ferri do t’i çlirojë shpejt nga vuajtjet.’

I tmerruar, u largova me vrap nga grupi. Do të kishte qenë e kotë po të përpiqesha të mbroja shqiptarët. Do të mjaftonte që ushtarët dhe rreshteri t’ua konfiskonin armët shqiptarëve … Dhe, e gjithë kjo po ndodhte pikërisht përpara stacionit të trenit, aty ku sapo kishte mbërritur treni im. U tmerrova dhe ika, që të mos i dëgjoja britmat e dhimbjes apo për ndihmë …

Në qytet mbretëronte një heshtje vdekjeje – ose më saktë, në rrugë. Të gjitha portat dhe hyrjet mbylleshin gjithmonë që në orën gjashtë të mbrëmjes. Por, komitaxhinjtë fillonin veprimin sapo binte errësira. Ata hynin me forcë në shtëpitë turke dhe shqiptare dhe bënin gjithmonë të njëjtën gjë: grabisnin dhe vrisnin. Shkupi ka 60 mijë banorë, gjysma prej të cilëve janë shqiptarë dhe turq. Disa prej tyre kishin ikur, por shumica ishin ende atje. Dhe, tani po bëheshin viktima të kasaphanave të përnatshme.

Një mëngjes, dy ditë para se të mbërrija në Shkup, banorët panë trupa shqiptarësh të pajetë dhe pa kokë të grumbulluar nën urën kryesore mbi Vardar, në qendër të qytetit. Disa thoshin se ishin shqiptarë vendas, të vrarë nga komitaxhinjtë. Të tjerët pohonin se trupat kishin ardhur rrjedhës së lumit. Në çdo rast, viktimat pa kokë nuk kishin rënë në betejë …

Shkupi është një kamp i madh ushtarak. Banorët, sidomos myslimanët, janë fshehur. Nëpër rrugë shihen vetëm ushtarët. Të përzier me turmat e ushtarëve janë fshatarët serbë të cilët kanë ardhur nga e gjithë Serbia. Me justifikimin se po vijnë të takojnë bijtë dhe vëllezërit e tyre, janë dyndur në Fushën e Kosovës dhe … kanë plaçkitur. Bisedova me tre nga këta fshatarë grabitqarë. Kishin ardhur më këmbë nga Shumadia, në Serbinë qendrore, deri në Fushë Kosovë. Më i riu prej tyre, një burrec i vogël, mburrej se kishte qëlluar dy shqiptarë në Fushë Kosovë me një armë automatike. ‘Në fakt ishin katër, por dy arritën të iknin,’ tha ai. Shokët e tij, fshatarë më të moshuar dhe më të matur, e konfirmuan atë që tha. ‘Ka një problem ama,’ u ankuan ata, ‘nuk kemi sjellë para sa duhet. Këtu mund të gjesh shumë dema dhe kuaj. Nëse i jep një ushtari dy dinarë (76 kopekë), ai shkon në fshatin më të afërt shqiptar dhe ta sjell një kalë të mirë. Një palë kije, të mirë madje, mund t’i marrësh nga ushtarët për 20 dinarë.’ Masat nga rrethi i Vranjës janë futur me forcë nëpër fshatrat shqiptare dhe kanë marrë gjithçka që kanë gjetur. Gratë fshatare madje bartin mbi supe dyer dhe dritare të marra nga shtëpitë shqiptare.

Dy ushtarë m’u afruan. Ishin kalorës nga një njësi që kishte çarmatosur shqiptarët nëpër fshatra. Njëri prej ushtarëve më pyeti se ku mund të shiste një lirë floriri. I kërkova ta shihja, sepse nuk kisha parë kurrë monedha turke. Ushtari shikoi përreth me shqetësim dhe më pas e nxori lirën nga çanta e vet, por mënyra si e bëri po tregonte qartë se kishte edhe monedha të tjera në të njëjtën çantë dhe se nuk donte që të tjerët ta dinin këtë. Dhe, siç dihet, një lirë turke vlente 23 franga.

Tre ushtarë kaluan aty pranë. Dëgjova bisedën e tyre.

‘Kam vrarë plot shqiptarë,’ tha njëri, ‘por nuk kam gjetur as edhe një qindarkë tek asnjëri prej tyre. Por, kur vrava një bulë (një fshatare e re turke), gjeta dhjetë lira floriri në të.’

Dhe, për këto gjëra flitet këtu hapur, qetë dhe pa ngurrim. Është kthyer në diçka krejt normale. Njerëzit nuk e kuptojnë sa shumë kanë ndryshuar brenda vetes që në ditët e para të luftës. Sa shumë varen njerëzit nga rrethanat! Në një atmosferë brutaliteti të organizuar, njerëzit vetë bëhen të egër – pa e kuptuar fare.

Një kolonë ushtarësh po marshonte nëpër rrugën kryesore. Një turk i dehur dhe dukshëm me aftësi të kufizuara mendore i shante nga pas. Ushtarët u ndalën, e tërhoqën turkun drejt shtëpisë më të afërt dhe e ekzekutuan aty për aty. Më pas vazhduan rrugën dhe turma u shpërnda. Çështja u mbyll.

Në mbrëmje, në hotel, takova një tetar të cilin e njihja. Njësia e tij ndodhej afër Ferizoviqit [Ferizajt], qendra e shqiptarëve në Serbinë e Vjetër. Tetari dhe ushtarët e tij sapo kishin tërhequr një top të rëndë rrethues përtej Grykës së Kaçanikut drejt Shkupit, nga ku do të dërgohej në Odrin [Adrianopojë/Edirne].

‘Dhe, çfarë po bëni tani në Ferizoviq mes shqiptarëve?’ – e pyeta.

‘Po pjekim pula dhe po therim shqiptarë. Por, na ka ardhur në majë të hundës,’ shtoi ai me një psherëtimë dhe një gjest mërzie e indiference. ‘Megjithatë, ka disa njerëz shumë të pasur mes tyre. Aty afër Ferizoviqit hasëm në një fshat, një fshat i pasur, me shtëpi si kala. Hymë në njërën prej shtëpive. Pronari ishte një plak i pasur, që kishte tre djem. Pra, ishin katër burra, dhe shumë gra gjithashtu. I nxorëm të gjithë jashtë, i vumë gratë në rresht dhe therëm burrat përpara syve të tyre. Nuk ndodhi asgjë. Gratë nuk shpërthyen në lot. Gati dukej sikur ishin të pandjeshme. E vetmja gjë që kërkuan ishte të lejoheshin të hynin në shtëpi për të marrë gjërat personale. I lamë. Kur dolën, secila prej tyre na solli dhurata të shtrenjta. Pastaj ia vumë flakën gjithë vendit.’

‘Po si mundët të silleshit në mënyrë kaq shtazarake?’ – e pyeta i tronditur.

‘Kështu është; njeriu mësohet,’ tha ai. ‘Kishte momente kur më vinte për të vjellë, sidomos kur më duhej të vrisja ndonjë plak apo ndonjë djalosh të pafajshëm. Por, jemi në luftë, dhe siç e di ti, kur komandanti jep urdhër, duhet t’i bindesh. Janë bërë shumë gjëra kohët e fundit. Kur po tërhiqnim topin drejt Shkupit, hasëm një karrocë me katër fshatarë të shtrirë brenda saj, të mbuluar deri në bel. Nuhata aromën e jodoformit. Ishte shumë e dyshimtë. Ndala karrocën dhe pyeta kush ishin dhe ku po shkonin. Nuk folën dhe u shtirën sikur nuk kuptonin serbisht. Por, me ta edhe ishte një qerrexhi, një rom, i cili tha se që të katërt ishin shqiptarë që kishin marrë pjesë në Betejën e Merdarit, ishin plagosur në këmbë dhe po ktheheshin në shtëpi. U bë gjithçka e qartë. ‘Dilni jashtë!’ urdhërova. Ata e kuptuan se çfarë do të ndodhte dhe refuzuan. Çfarë mund të bëja tjetër? Mora bajonetën dhe i mbarova të katërt, aty në karrocë …’

Takova edhe një tjetër. Ishte kamerier në Kragujevc, një djalosh pa ndonjë talent të veçantë, e aq më pak luftëtar. Thjesht një kamerier, si ata që gjen gjithandej. Kishte qenë anëtar i sindikatës së kamerierëve për një kohë dhe madje kishte qenë edhe sekretar i saj për pak, por më pas dha dorëheqjen … dhe, tani e shihje çfarë kishin bërë dy a tre javë lufte me të.

‘Ju njerëz jeni kthyer në banditë të vërtetë! Vrisni dhe plaçkitni kë të mundni!’ bërtita i tmerruar, duke u larguar prej tij me neveri fizike.

Tetari u ndje në siklet. Ngjarjet po i riktheheshin në mendje dhe po reflektonte. Më pas, me bindje të plotë, si për të justifikuar veten, tha diçka që nxiu edhe më shumë gjithçka që kisha parë dhe dëgjuar.

‘Jo! Jemi forca të rregullta të armatosura që mbrojmë kufijtë tanë dhe nuk vrasim askënd nën moshën dymbëdhjetëvjeçare. Nuk di asgjë për komitaxhinjtë, me ta ndoshta është ndryshe. Por, për ushtrinë, mund të garantoj.’

Teatri nuk dëshironte të merrte përgjegjësi për komitaxhinjtë. Dhe, këta, padyshim që nuk po mbronin ndonjë kufi. Shumica e tyre ishin njerëz të pavlerë, banditë, elementë të degjeneruar të lumpenproletariatit, të rekrutuar nga fundërrinat e shoqërisë. Ata e kthyen vrasjen, vjedhjen dhe dhunën në një sport të egër. Veprat e tyre flisnin aq qartë kundër tyre, sa edhe autoritetet ushtarake ndiheshin të shqetësuara për orgjitë e përgjakshme në të cilat kishte degjeneruar lufta çetnike, dhe morën masa drastike. Pa pritur fundin e luftës, i çarmatosën komitaxhinjtë dhe i dërguan në shtëpi.

Nuk kisha më forcë të duroja atmosferën përreth; nuk merrja dot frymë. Ishin zhdukur interesi im politik dhe kureshtja e madhe morale për të parë çfarë po ndodhte. E vetmja gjë që më kishte mbetur ishte dëshira për t’u larguar sa më shpejt. Dhe, kështu u gjenda përsëri në një vagon bagëtish. Shikoja përjashta fushën e pafund të Shkupit. Sa e gjerë dhe sa e bukur ishte, çfarë vendi i mrekullueshëm do të mund të ishte për të jetuar. Por, jo. Jo … Po ç’po ju them kështu? Edhe ju vetë keni pasur makthe të tilla, por unë i kam përjetuar dhjetëfish më fort qëkur jam këtu. Pesëmbëdhjetë minuta pasi treni u nis nga stacioni, pashë një trup të shtrirë rreth dyqind hapa larg linjës së trenit. Kishte në kokë një fes. Trupi ishte i kthyer me fytyrën nga toka dhe me krahët e shtrirë. Pesëdhjetë hapa më afër binarëve ndodheshin dy milicë serbë nga një njësi që ruante hekurudhën. Po bisedonin dhe qeshnin; njëri tregonte me gisht drejt kufomës. Ishte e qartë se kishin dorë në këtë punë. Dua vetëm të largohem!

Jo larg nga Kumanova, në një livadh pranë hekurudhës, ushtarët po gërmonin llogore të mëdha në tokë. I pyeta çfarë po bënin. M’u përgjigjën se po përgatisnin gropat për mishin e kalbur nga 15 deri në 20 vagonë që po prisnin në një linjë anësore. Me sa dukej, ushtarët nuk paraqiteshin për të marrë racione mishi. Gjithçka që u nevojitej – dhe më tepër – e merrnin direkt nga shtëpitë shqiptare: qumësht, djathë, mjaltë. ‘Së fundi kam ngrënë më shumë mjaltë në shtëpitë shqiptare sesa në tërë jetën time,’ mburrej një ushtar të cilin e njihja. Çdo ditë, ushtarët thernin dema, dele, derra dhe pula, hanin ç’të mundnin dhe pjesën tjetër e hidhnin tutje. ‘Nuk na duhet fare mishi,’ tha një oficer furnizimi, ‘na duhet buka. I kemi shkruar qindra herë Beogradit, duke kërkuar të mos na dërgojnë më mish, por nuk reagojnë.’

Pra, kjo është gjendja siç duket nga terreni. Mishi po kalbet – si ai i qeve, ashtu edhe ai i njerëzve. Fshatrat janë shndërruar në shtylla tymi. Njerëz ‘jo nën moshën dymbëdhjetëvjeçare’ po shfarosin njëri-tjetrin. Të gjithë janë kthyer në egërsira dhe e kanë humbur njerëzinë. Në çastin që ngrit pak qoshen e perdes mbi këto suksese ushtarake, lufta të shfaqet më shumë se gjithçka tjetër si një neveri.” /Telegrafi/

 Publikuar fillimisht në: Kievskaya Mysl, Kiev, Nr. 355, 23 dhjetor 1912. Botuar në Balkany i balkanskaya voyna, in Leo Trotsky, Sočinenia, vëll. 6 (Moscow & Leningrad 1926), ribotuar në gjermanisht në Leo Trotzki, Die Balkankriege 1912-13 (Essen: Arbeiterpresse 1996), fq. 297-303.