Nëse letërsia mund të shërojë plagë, atëherë Toni Morrison do të ishte një shërimtare.

Ajo nuk shkroi për të zbavitur, por për të ndriçuar. Për të kujtuar se çfarë është harruar. Për të shkundur ndërgjegjen kolektive të një kombi që shpesh ka zgjedhur të harrojë rrënjët e veta të dhimbshme. Ajo ishte gruaja që i dha zë Amerikës së errët, por edhe më të vërtetë Amerikës afroamerikane. E lindur si Chloe Ardelia Wofford më 18 shkurt 1931 në Lorain, Ohio, ajo mori emrin Toni gjatë studimeve universitare.

Në një epokë kur gratë me ngjyrë përballeshin me një sistem të shumëfishtë shtypës si racor ashtu edhe gjinor ajo arriti të bëhej jo vetëm një autore ikonike, por edhe gruaja e parë afro-amerikane që fitoi Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1993. Fillimisht redaktore në “Random House”, ajo u bë e njohur si redaktorja që ndihmoi autorë të zinj të botoheshin, përfshirë Angela Davis dhe Muhammad Ali. Por zëri i saj autorial shpërtheu fuqishëm në vitin 1970 me romanin e parë “The Bluest Eye”, që rrëfente dramën e një vajze zezake që ëndërronte të kishte sytë blu.

Ishte një metaforë e fuqishme për ndjenjën e përjashtimit, veturrejtjes dhe kolonizimit estetik që ndikon mbi identitetin. Vepra e saj më e njohur mbetet “Beloved” (1987), një roman i fuqishëm që trajton pasojat e skllavërisë përmes një historie të frymëzuar nga jeta reale. Libri rrëfen një grua që arratiset nga skllavëria dhe përballet me një të kaluar që kthehet në formë fantazmë. “Beloved” fitoi Pulitzer-in dhe e vendosi Morrison në qendër të vëmendjes botërore. Ishte një libër që nuk kishte frikë nga e shëmtuara, por e paraqiste me ndjeshmëri artistike të rrallë. Në romanet e saj si “Sula”, “Song of Solomon”, “Tar Baby”, “A Mercy”, ajo ndërtonte universin letrar afro-amerikan përmes një gjuhe të pasur, shpesh poetike, ku realizmi përzihej me mitin, kujtesën me harresën, dhe dhimbja me bukurinë.

Morrison besonte fuqimisht në rolin e shkrimtarit si dëshmitar. Ajo shkroi: “Nëse ka një libër që do të doje të lexoje dhe nuk ekziston ende, atëherë duhet ta shkruash vetë.” Ishte kjo filozofi që e shtyu të shkruante për historinë e zezë amerikane jo si një shtojcë në historinë e bardhë, por si subjektin qendror, si realitetin që nuk mund të injorohej më. Përveç letërsisë, ajo ishte edhe profesore në Universitetin Princeton për më shumë se 15 vjet, ku u bë figurë mentorimi për breza të tërë studentësh. Fjalimet e saj publike ishin të prera, të thella dhe të papërkulura ndaj padrejtësive shoqërore. Jeta private e saj ishte diskrete. Ajo u martua me arkitektin Harold Morrison, me të cilin pati dy fëmijë.

U divorcuan në vitet ‘60 dhe ajo rriti djemtë si nënë beqare, ndërsa punonte me orare të zgjatura në botime dhe shkruante romanet që do të shënonin epokën. Vdekja e saj më 5 gusht 2019 u përjetua si një humbje kulturore e madhe. Ishte më shumë se një shkrimtare ishte ndërgjegjja letrare e Amerikës. Ishte prova se letërsia mund të jetë akt politik, dashurie, hakmarrjeje dhe pajtimi njëkohësisht. Toni Morrison nuk kërkoi kurrë leje për të thënë të vërtetën. Dhe për këtë, zëri i saj nuk do të heshtë kurrë. Ai do të lexohet, studiohet dhe dashurohet nga brezat që do të vijnë.