Nga Azia e Vogël deri në Ishujt Britanikë, hijet e një gjuhe që jeton në shqipe

Ernst Pulgram (1915–2005), gjuhëtar austriak dhe profesor në University of Michigan, në studimin e tij të thelluar “The Tongues of Italy: Prehistory and History” (Harvard University Press, 1958), hedh dritë mbi shtrirjen gjeografike të një trashëgimie gjuhësore që, përtej kufijve të pretendimeve etnike, gjen një rezonancë të habitshme në hapësirën klasike europiane – nga brigjet e Azisë së Vogël deri në viset më të largëta të Perëndimit.
Pulgram përmend se emra të ashtuquajtur “tipikë ilirë” janë zbuluar nga ilirologët në një hapësirë të gjerë, që përfshin:
Azinë e Vogël
Gadishullin e Ballkanit
Gati të gjithë Italinë
Rajonet alpine si Raetia dhe Noricum
Pellgun e Danubit (Panonia)
Poloninë Perëndimore, Zvicrën, Gjermaninë, Francën, Spanjën
Deri në Ishujt Britanikë.
Kjo prani kaq e gjerë është përkthyer nga disa studiues si një “siklet i pasurisë” (embarras de richesses) – një bollëk që, paradoksalisht, ngjall më shumë dyshim sesa bindje të menjëhershme. Kjo për arsye se vetë mbiemërtimi “ilir” mund të jetë një shënjues historik, por jo domosdoshmërisht përkufizues për gjithë spektrin e gjurmëve që këta emra përfaqësojnë. Skepticizmi, thotë Pulgram, është si i natyrës së veçantë, ashtu edhe i përgjithshëm.
Sipas tij, nuk përjashtohet mundësia që ngjashmëritë në formimin gjuhësor të emrave, në rrënjë apo prapashtesë, të mos jenë veçanërisht “iliriane”, por të burojnë nga një substrat i përbashkët mesdhetar ose para-indoeuropian, për të cilin termi “ilirisht” është historikisht ngushtësues, madje nganjëherë i gabuar.
Në këtë dritë, emrat krahinorë, edhe nëse duken njëtrajtshëm, nuk janë dëshmi përfundimtare për përkatësinë etnike apo gjuhësore. Ato mund t’i përkasin më shumë se një familjeje gjuhësore dhe të përfaqësojnë një zonë ndërmjetëse të ndikimeve, kontakteve e transformimeve.
Në këtë kompleksitet të pasur, Pulgram ngre një pyetje që ende sot mbetet e pazgjidhur:

Nëse shqipja moderne është faza e fundit e zhvillimit të ilirishtes dhe nëse gjuha mesape (e folur në Italinë jugore) është të paktën pjesërisht ilire, si ka mundësi që mungon lidhja e drejtpërdrejtë ndërmjet shqipes dhe mesapes?
Është një mungesë që trazon – jo sepse përjashton vazhdimësinë, por sepse e bën më të ndërlikuar, më të thellë dhe më të vështirë për t’u provuar me mjete klasike gjuhësore.
Dhe ndonëse provë përfundimtare nuk ka, ajo që mbetet është forca e një paradigme gjurmësh – e cila flet jo vetëm për një prani gjeografike të gjerë të emrave me ngjashmëri, por edhe për një kujtesë që reflekton në thellësinë e shqipes. Në fund, të vërtetat më të bukura për ne nuk janë domosdoshmërisht ato që janë lehtësisht të provueshme, por ato që rrezatojnë një ndjenjë të thellë të përkatësisë, të vazhdimësisë dhe të së pathënës që fshihet në fjalë.

Referenca:
Ernst Pulgram, The Tongues of Italy: Prehistory and History, Harvard University Press, 1958.

Harta: Allain Manesson Mallet, Die Insel Albion – Isle d’Albion