Muzeu Historik Kombëtar përkujtoi dje Jani Vreton, rilindësin e shquar shqiptar, një nga figurat më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare, i cili u nda nga jeta më 9 korrik të vitit 1900 në Athinë. Si shkrimtar dhe botues, ai dha një kontribut të çmuar në gjallërimin e ndërgjegjes kombëtare dhe përhapjen e kulturës shqiptare.

I emërtuari prej Robert Elsie-t si “Gutenbergu i shqiptarëve”, Jani Vretoja lindi në fshatin Postenan të Kolonjës më 14 janar 1822. Mësimet i ndoqi në një shkollë greke në Vurban afër Konicës, kurse nga viti 1843 deri më 1847 ndoqi gjimnazin e mirënjohur “Zosimea” në Janinë, ashtu si vëllezërit Frashëri, Kostandin Kristoforidhi dhe shumë intelektualë të tjerë shqiptarë, Vretoja i ri ndërtoi adhurim të përjetshëm për kulturën helene.

Por ishte pikërisht ky çast që i zgjoi Vretos për herë të parë interesimin për gjuhën e vendit të vet dhe më 1847 hartoi një vjershë për Skënderbeun me alfabet grek. Më 1854 u shpërngul në Konstandinopojë, ku i ati merrej me tregti. U kthye në Korçë dhe vijoi tregtitë pranë vendlindjes, por një nga zjarret që shkrumboi gjithë Pazarin e Korçës e la të shkatërruar ekonomikisht, ndaj u kthye sërish në Stamboll.

LËVIZJA KOMBËTARE

Nga viti 1843 deri në vitin 1847 ndoqi gjimnazin e njohur “Zosimea” në Janinë. Në fillimin e viteve ‘70 ishte njohur me figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare shqiptare si: Hasan Tahsini, Sami Frashëri, Pashko Vasa dhe Ferid Pashë Vlora. Gjithashtu, mbante letërkëmbim me figura të shquara shqiptare në Egjipt si Thimi Mitko, Spiro Dine dhe Thimi Thoma Kreji, por edhe me Dhimitër Kamardën dhe Jeronim De Radën në Itali. Në vjeshtën e vitit 1877 u bë anëtar e themelues i Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare. Në maj të vitit 1878, botoi veprën “Apologjia” në greqisht, në të cilën shtjellon dhe trajton prejardhjen e shqiptarëve, gjuhën, trevat e banuara si dhe të drejtat e tyre. Më 12 tetor 1879 mori pjesë në themelimin e “Shoqëri e të shtypurit shkronja shqip”, e cila do t’ia kushtonte energjitë e veta botimit të librave shqip, sidomos të teksteve shkollore, si dhe hapjes së shkollave në gjuhën shqipe.

Në verë të vitit 1881, Vretoja shkoi në Bukuresht që të zgjonte interesimin për lëvizjen kombëtare ndër shumë shqiptarë që ishin ngulur me banim aty e nëpër Rumani, dhe themeloi në Bukuresht një seksion të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip. Pas kthimit në Stamboll, Vretoja punoi me energji për botimin e organit periodik “Drita”, që më pas mori emrin “Dituria”, e cila doli në Konstantinopojë nga gushti 1884 deri në korrik 1885. Në dhjetor 1884 ai bashkëpunoi për themelimin e shoqërisë Drita të Bukureshtit dhe shërbeu si sekretar i saj duke bërë praktikisht gjithçka në shtypshkronjë. Ndërroi jetë në korrikun e vitit 1900 në Athinë.

DEBATET MES UDHËHEQËSVE

Vretoja ishte autor i Kanonizmës së shoqërisë. Në verë të vitit 1881, Vretoja shkoi në Bukuresht që të zgjonte interesimin për lëvizjen kombëtare ndër shumë shqiptarë që ishin ngulur me banim aty e nëpër Rumani dhe themeloi në Bukuresht një seksion të “Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip”. Në dhjetor 1884 ai bashkëpunoi për themelimin e shoqërisë “Drita” të Bukureshtit dhe shërbeu si sekretar i saj. Kjo shoqëri, e kryesuar nga Anastas Avramidi Lakçe, ngriti një shtypshkronjë shqiptare dhe më 1886 nisi misionin historik të botimit të librave në gjuhën shqipe. Vetëm në vitin e parë të punës dolën dhjetë libra të tillë, duke përfshirë dy libra të Vretos: “Mirëvetija” (Bukuresht 1886), dhe “Numeratoreja”, (Bukuresht 1886).

Praktikisht ishte Vretoja ai që bënte punët e shtypshkronjës: faqoste tekstet dhe pastaj interesohej për lidhjen e librave dhe për shpërndarjen e tyre. Ndër librat e botuar aty ishte një vepër e shkruar në fillim me alfabet arab, “Erveheja” e poetit mysliman Muhamet Kyçyku, i njohur edhe me emrin Muhamet Çami (1784- 1844), të cilin Vretoja e transkriptoi në alfabetin e Stambollit e madje e pastroi nga orientalizmat. Një vit më pas ai botoi një vepër 158 faqesh me titull “Radhuashkronjë” (Llogaritje), për tregtarët dhe biznesmenët shqiptarë në Rumani. Siç ndodhte shpesh mes shqiptarëve të lëvizjes kombëtare, ndër udhëheqësit shqiptarë në Bukuresht shpërthyen debate. Plaku Jani Vreto, në prag të varfërisë, ndjeu se i qe bërë padrejtësi kur publicisti Vissar Dodani zgjodhi një alfabet të ri të shqipes, të përshtatur nga rumanishtja, për botimin e gazetës së tij “Shqipëria”, 1897-1899, duke prishur kështu punën e një jete të tërë të Vretos për përhapjen e përdorimit nga të gjithë të një alfabeti të vetëm shqip. Në tetor 1899, Vretoja u largua dhe vajti në Athinë. Vdiq në kryeqytetin grek në fillim të korrikut (atribuohet data 9 korrik) 1900, me sa duket nga uria e pleqëria.

KULTURA HELENE

I ndikuar nga kultura helene që në kohën e studimeve në “Zosimea” (gjë për të cilën Konica do ta quante grekoman), ai hartoi një vjershë më 1847 për Skënderbeun me alfabet grek dhe nisi të mbledhë fjalë të urta e këngë popullore shqiptare. Botimi i parë i Vretos ishte një gramatikë e greqishtes e përkthyer shqip, “Gramatikë e greqishtes së folur në gjuhën shqipe”, Konstantinopojë 1866. Me shoqërinë “Drita” të Bukureshtit u botuan dy libra të Vretos: “Mirëvetija” dhe “Numeratoreja” më 1886. Një vit më pas ai botoi një vepër 158 faqesh me titull “Radhuashkronjë”, Bukuresht 1889 (Llogaritje), për tregtarët dhe biznesmenët shqiptarë në Rumani. Më 1888 përshtati veprën “Erveheja” të Muhamet Kyçykut me alfabetin e Stambollit dhe e purifikoi me njëfarë mase nga orientalizmat – sipas Elsie varianti i Vretos rreket ta paraqesë veprën në një formë më epike me epitetet përkatëse.

Presidenti i Shqipërisë, Bamir Topi më 13 janar 2012 i akordoi Jani Vreton (pas vdekjes) Urdhrin “Nderi i Kombit” me motivacionin: “Figurë e shquar e kombit, një nga veprimtarët e ndritur të Rilindjes, që çështjen kombëtare e pa të lidhur njësh me krijimin dhe zhvillimin e arsimit kombëtar dhe përpjekjet për krijimin e alfabetit shqiptar dhe botimin e abetares së parë shqipe i konsideronte si beteja të mëdha për fitoren e pavarësisë dhe krijimin e shtetit shqiptar.”. Para tre vitesh Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave publikoi transkriptimin e fjalimit të J. Vretos mbajtur në mbledhjen e Shoqërisë Dituria, 14 janar 1896; ballina e tekstit “Mirëvetija”, përshtatur në shqip nga J. Vretoja, Bukuresht, 1886; kartëpostale e J. Vretos shumëfishuar në Paris nga Nikolla Lako (pas vdekjes së Vretos).

/Gazeta Panorama