SHKRUAN HISTORIANI,DARDAN EMINI-ÇERÇIZ TOPULLI - 110 VITE NGA MARTIRIZIMI I APOSTULLIT TË SHQIPTARIZMËS

Këto ditë mbushen plot 110 vjet nga martirizimi i apostullit të shqiptarizmës, Çerçiz Topulli, më saktësisht më 15, sipas disa burimeve, më 17 korrik 1915. Ai është një ndër figurat madhore të panteonit kombëtar, që shënuan epoka me jetën dhe veprimtarinë e tyre për rilindjen dhe pavarësinë e Shqipërisë.

Të dhënat historike flasin për familjen e Ago Topullit nga Gjirokastra dhe Hasie Mullait nga Kardhiçi, të cilët patën 13 fëmijë: Kapo, Bajo, Çerçiz, Banush, Namik, Halit, Sako, Sulejman, Beshir, Jaçe, Jonuz, Kaman dhe Bakie. Duhet theksuar se nga vëllai Bajram-Bajo, i quajtur edhe “hoxha”, Çerçizi u frymëzua që në rininë e hershme me ide përparimtare dhe atdhetare, të ndikuara edhe nga vëllezërit Frashëri, pranë të cilëve Bajo qëndroi në rini në Stamboll. Duke mbartur peshën e rëndë të robërisë shekullore osmane, Bajo Topulli do të jetë nismëtari i themelimit të Komitetit të Fshehtë "Për Lirinë e Shqipërisë".

Të dhëna për këtë ngjarje madhore për kombin tonë jep Mihal Grameno në veprën “Kryengritja Shqiptare”, botuar në vitin 1925:

 “Bajo Topulli më guximtar nga të tjerët i çfaqet më përpara Feim bej Zavalanit, pastaj së bashku u çfaqin mendimin Gjergj Qiriazit, Jashar Bidinckës, Nuçi Naçit, Riza bej Vilçishtit, Grigor Cilkës, Qani bej Ypit, Sejfi Vllamasit... Edhe kësisoj, pasi e pritnë me gëzim të madh, të gjithë vendosnë dhe filluan Komitetin e parë Shqiptar me program kryengritës.”

Viti 1906 e gjen Çerçizin në krye të çetës me sekretar Mihal Gramenon, Asllan Staren, Zeman Mashkulloren, Abdyl Mersinin, Hito Lekdushin, Bajram Prongjin dhe Hajredin Tremishtin. Ata vepronin gjithmonë sipas urdhrave të Komitetit, gjë që vërehet në "kanonizmën", statutin e organizatës, ku ndër të tjera shkruhet:

 “Qëllimi i organizatës është të ngjallurit e Shqiperisë duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin, duke përhapur qytetrimin me anë të librave që do të shtypeshin, duke dërguar njerëz  nëpër  gjithë anët e Shqiperisë, që të mbjellin këto mendime, duke mbajtur njerëz maleve që të ndihnin në qdo mënyrë për qëllime të Komitetit, edhe duke përsorur çdo vegël për mbrothësinë e kombit, dhe të shpëtuarit nga zjedha dhe erresira në te ë cilën gjendet sot. Më 9 shtator 1906, u ekzekutua Despoti i Korçës, Foti, pas disa pritave të dështuara ndaj Karavangjelit, Despotit të Kosturit, për shkak se kleri grek, i ndihmuar nga andartët, përndiqte atdhetarët që zhvillonin shërbesat fetare dhe mësim në gjuhën shqipe.

Me peshë të veçantë në historiografinë shqiptare ka mbetur letra e Çerçiz Topullit "Letër nga malet e Shqipërisë", botuar në gazetën Shpresa e Shqipërisë në vitin 1907, ku ndër të tjera shkruan: “Me anën e kësaj letre dua të lajmëroj të gjithë vëllezërit shqiptarë, miqët t'onë si dhe të gjithë të tjerët që interesohen për çështjen e Shqipërisë, se unë me shumë shokët e mi, duke lënë shtëpijat familjet e gjith pasurinë kemi dalë ndër male si kryengritës kundra qeverisë barbare për lirinë e Shqipërisë, prandaj pjesë e mirë  e djelmërisë shqiptare e ka sosur, për të lëvizur e për  tu përpjekur me armë në dorë për ti fituar të drejtat tona bashkë  me lirien, duke iu sjellur vëllezërve shqipërar e të gjith miqve u thomi:Se ska gjë  më të ëmbël  në jetë se sa përpjekja dhe lufta për liri të Mëmëdheut, dhe vetëm liria është sharti dhe ilaqi për tu ringjallë Shqipëria. Duke shpresuar me ndihmën e Perëndisë dhe Beses shqiptare te lidhur ne mes te Parise atdhetare e te djelmerise shqiptare se deri sot nji vjete do t'e clirojme Memedheun nga roberija e Turqise, rrofte rivuluconi per lirine e fatbardhesine e Shqiperise!"

Fillimi i luftës së organizuar ndaj pushtuesit osman, me urdhër të Komitetit dhe nën udhëheqjen e Çerçiz Topullit, përfshin ekzekutimin e komandantit të xhandarmërisë së Gjirokastrës në fillim të marsit 1908, ndërsa në 18 mars, çeta rrethohet në Mashkullorë nga ushtria osmane, ngjarje që mbeti në kujtesën e popullit tonë, siç përshkruhet nga nga protagonisti i betejës, Mihal Grameno, ku mes të tjerash shkruan:

"Duheshe të mos ndodhesha unë që të mirnja anë në Luftën e Mashkullores se fuqia t'eme është e dobëtë për të përshkruar e zugrafisur ashtu si kundër ngjajti...Ishte e martë brëm dyke u gdhirë 5 mars 1908 (sipas kalendarit te vjeter) kur ramë të flemë të qetuar që ska gjësendi kur ngrihet Çerçizi heth sytë në dritare edhe më thot: Mihal ja shif djem shkolle janë a njerës? Vështronj po nuku gjidheshin mir kurse Çerçizi me të hedhur dylbytë thërret: O burrani shokë se na rrethojti ushtërija...Vrasja e bimbashit ne Gjinokastrë edhe fama e luftës së Mashkullores ishin përhapur në Europë, duke bërë gazetat një bujo të madhe kështu që qarket e nalta të Stambollit zunë t'i japin nje rëndësirë të madhe lëvizjes kryengritse Shqiptare ,me tjatër anë u-hyri frika se në Shqipëri zuri një lëvizje e mbuluar në të gjitha anët për një  kryengritje te përgjithshme."

Vrasja e bimbashit në Gjirokastër dhe fama e luftës së Mashkullores u përhapën në Europë, duke bërë që shtypi ndërkombëtar të buçiste. Kjo i shtyu qarqet e larta të Stambollit t’i jepnin rëndësi të madhe Lëvizjes Kryengritëse Shqiptare, pasi u përhap frika se Shqipëria ishte në prag të një kryengritjeje të përgjithshme.

Emri dhe betejat njëri pas tjetrit ndjekin Çerçiz Topullin në krahinat dhe qytetet shqiptare: Sarandë, Libohovë, Progonat, Ohër, Manastir...

Në nëntor të vitit 1908, Çerçiz Topulli merr pjesë në mbledhjet e shoqërive atdhetare për të bashkërenduar dhe mbajtur Kongresin e Manastirit, ku vëllai i tij, Bajo, ishte pjesë e rrethit të ngushtë të komisionit të formuar. Aspiratat për liri dhe vetëqeverisje nuk sollën gjendjen e dëshiruar, premtuar nga Qeveria xhonturke. Çerçizin e gjejmë në ballë të luftës, ku cënohej territori i Shqipërisë së porsa shpallur, udhëheqeur nga Ismail Qemali. Cerciz Topullin e hasim si udhëheqës i trupave ushtarake të Shqipërisë në zbrapsjen e forcave greke ne Jug te Shqipërisë.

Te njëmendëta janë shkresat historike që shkruajn për vendndodhjen e Cerciz Topullit në Shtator te vitit 1914 në qytetin e Shkodrës, të cilat flasin për mbërritjen e Cercizit për t‘u bashkuar me mbrojtësit e qytetit kundër pushtuesve serbo-malazezë,  Cercizi qëndroi në shtëpitë e Gurakuqëve, Kojëve dhe Gjylbegajve, duke u takuar me patriotët shkodranë, ku edhe shënohet takimi me Ded Gjo Lulin.

Do te arrestohet së pari më 28 qershor dhe sërish më 7 korrik 1915. Dy janë datat, qe përmenden për ekzekutimin e tij dhe tradhtinë e bashkërenduar nga shërbimet greke, bejlerë shqiptarë dhe forcat serbo-malazeze. Më 15 dhe 17 korriku u martirizua, apostulli i shqiptarisë Cerciz Topulli, bashkë me Muco Qulli atdhetar e botues gazetash. Monumentale janë fjalët e Pater Anton Harapit dhe Ernest Koliqit me rastin e gjetjes së eshtrave të tyre në 21-vjetorin e martirizimit.

Anton Harapi:

"Ndaluni! Ku veni burra?! Çerçiz e Muço, dy fjalë kanë me ju Shkodra kreshnike këtu në log të kuvendit para se të dahemi.Do t‘a leni Shkodrën të shkoni e të pushoni atje ku s‘parit pa t‘amblat rreze të diellit ku si filiza të shndoshtë gëzueshem e rritet shtatin atje prej kah Shqypnija u qiti dhe u ndriti!

Vec o burra qi dekun flitni të metun njalleni të hupun sot ndritni kah rreth e rrokull t‘i bini Shqypnis deh lshonie nji za at zanin t‘uej kumbues si të luajve diftoni djelmnisë shqiptare shka u ushqeu idealin shka u mbajti karakterin shka u bani të pa vdekshem.

T‘i diftojm po botës se shqyptarët janë njëmend burra se mund të jemi njëmend Toskë e Gegë, muhamedan e kristijan, e nji herit shqyptare të njimendet"

Ernest Koliqi:

"E ju o ju hije madhore të Cerciz Topullit e të Mustafa Qullit njisnju kah vendet jueja tue ngjallun nëper të gjitha nji kang shprese Zgjoni në kalim zemrat e fjetuna. O ti Cerciz o ti Mustafa Qulli qi ma t‘kuq e bat flamurin tonë me gjakun e pastër t‘uj shpallnja djaleris se perparimi me i drejt se drejtesia me e plote shoqnore mund te arrihen n‘emer t’Shqypnisë."