Gjenetika për etnogjenezën shqiptare

Dje nxora në “Menditime” një përmbledhje në anglisht të artikullit “Ancient DNA reveals the origins of the Albanians” nga Romanos Davranoglou, Alban Lauka, Aris Aristodemou, Zoltán Maróti, Gjergj Bojaxhi, Ardian Muhaj, Ilia Mikerezi, David Wesolowski, Brian D. Joseph, Alexandros Heraclides të botuar si preprint në serverin BioRxiv (botimi në preprint i lejon autorët që ta bashkëndajnë punën e tyre me komunitetin shkencor para se ajo të kalojë në një peer review formale, për t’u botuar në një revistë tradicionale).

Sot po shtoj disa komente të miat për implikimet e rezultateve kërkimore në artikull, me presupozimin e nevojshëm se autorët janë profesionistë, në mirëbesim dhe kanë përdorur metodologji standarde të fushës. Edhe pse ky studim më duket me interes të madh për historinë e hershme të shqiptarëve, etnogjenezën dhe prejardhjen e shqipes dhe të dialekteve të saj, unë nuk jam ende gati që t’i bëj të miat tezat e parashtruara atje; prandaj sa vijon nuk është asgjë më tepër se një zgjerim dhe thjeshtim i arsyetuar i sa thuhet në artikull.

Autorët e studimit kanë krahasuar më shumë se 6000 gjenoma të Europës dhe Azisë Perëndimore me 74 gjenoma shqiptarësh etnikë të kohës së tashme, që janë sekuencuar tani së fundi[1]. Ashtu kanë zbuluar se shqiptarët e sotëm etnikë rrjedhin gjenetikisht në masë të madhe nga banorët e trojeve të Shqipërisë në Mesjetën e Hershme, duke filluar nga vitet 800-900 të erës sonë (citoj: “present-day Albanians predominantly descend from Albania’s Early Medieval inhabitants, who were present in Albania as early as 800-900 CE”).

Sipas studimit, grupe të ardhura nga stepa (pastoralistë Yamnaya) hynë në Shqipëri përafërsisht në vitet 2700 p.e.s.; mostrat nga epoka e hershme e bronzit tregojnë një prejardhje të lashtë 70% nga stepa, të përzier me bujq europianë të hershëm lokalë (Early European Farmers). Ky përfundim bie haptazi ndesh me hipotezën alternative, të sugjeruar nga artikulli i mirënjohur dhe i shumë-diskutuar i revistës Science ( (Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages), ku hipotezohet një origjinë e lashtë e shqipes dhe e shqiptarëve nëpërmjet një migrimi përmes Anadollit – çfarë do të thotë se përfundimet e artikullit të revistës “Science” nuk përkojnë me rezultatet e analizave gjenetike të shqiptarëve të hershëm, në kontekstin paleo-ballkanik dhe më gjerë.

Popullsitë e territorit shqiptar gjatë epokës së bronzit dhe të hekurit lidheshin gjenetikisht me popullsi të tjera të rajonit të Ballkanit Perëndimor, përfshi ato që janë quajtur tradicionalisht “ilire”. Studimi sugjeron që banorët mesjetarë të këtyre trojeve, që ishin me gjasë folës të proto-shqipes, ishin vazhdim i drejtpërdrejtë i kësaj trashëgimie lokale Ballkan-Perëndimore. Veç kësaj, shqiptarët e Mesjetës (shekujt 8-10 të e.s.) dëshmojnë një prejardhje prej 68-84% nga grupe lokale të epokës së bronzit/epokës së hekurit, me kontribute minore anatolike. Në përgjithësi, ata iu shmangën efekteve të migrimeve madhore sllave që i dhanë formë të re demografike Ballkanit përreth. Gjithsesi, autorët nuk flasin haptazi për “ilirë”, meqë kjo popullsi nuk është e përcaktuar mirë nga pikëpamja gjenetike – duke u mjaftuar të konfirmojnë prejardhjen e shqiptarëve nga grupet lokale të epokës së bronzit/epokës së hekurit.

Shqiptarët e sotëm kanë një përzierje të vogël, por domethënëse prej 10-20% nga grupe europiane-lindore mesjetare, që është në thelb sllave. Kjo përzierje është gjeografikisht më e përqendruar në Shqipërinë veriore dhe veri-lindore dhe filloi të zgjerohej në periudhën e Mesjetës së Vonë. Po ashtu, gjatë periudhës romake, ka ndodhur me gjasë një kontribut i jashtëm prej 16-32% nga burime anatolike ose ballkanike-juglindore. Natyrisht, nëse shqiptarët e lashtësisë – proto-shqiptarët – kanë jetuar në Ballkanin Perëndimor dhe Qendror, atëherë do të kenë marrë prurje gjenetike edhe nga romakët-anatolikët, edhe nga fiset sllave më pas. Studiuesit kanë gjetur kontribute më të mëdha sllave në zonat e Shqipërisë veriore dhe verilindore.

Studimi ka treguar edhe se shqiptarët e sotëm rrjedhin nga një popullatë e vogël, kohezive prej 8000 – 11,000 individësh. Kjo nuk do të thotë se aq shqiptarë ka pasur në atë kohë, por që stërgjyshët gjenetikë të shqiptarëve modernë kishin diversitet gjenetik të kufizuar, ose po përjetonin një qafë-shishe (bottleneck) të popullatës. Kjo qafë-shishe ndodh sa herë që një katastrofë natyrore ose historike shkakton një reduktim drastik në numër të një popullsie, duke çuar në humbje të variacionit gjenetik. Individët që mbijetojnë janë një kampion gjenetik i rastësishëm, shpesh jo-përfaqësues, i popullsisë origjinale. Humbja e diversitetit gjenetik, e shoqëruar me zvogëlimin dramatik të popullsisë, e redukton më tej diversitetin gjenetik dhe potencialisht çon te një popullsi gjenetikisht e ndryshme nga ajo e të parëve. Me gjasë, kjo nuk duket të ketë ndodhur me shqiptarët, të cilët duket se e kanë ruajtur vijueshmërinë me banorët vendës të Ballkanit Perëndimor (“ilirët e Jugut”).

Prejardhja gjenetike e shqiptarëve të sotëm e sugjeruar në artikull më kujton fort hipotezën e Stadtmueller-it për etnogjenezën e shqiptarëve (Forschungen zur Albanischen Frühgeschichte, 1941, mund të shkarkohet te linku), e cila është kundërshtuar fort nga shkolla albanologjike e Tiranës (Çabej, Sh. Demiraj). Ajo duket se e përjashton Jugun e Shqipërisë nga hapësira e formimit të popullit shqiptar. Sipas Stadtmueller-it, proto-shqiptarët i mbijetuan romanizimit gjatë antikitetit të vonë dhe pastaj periudhës së dyndjeve barbare duke u tërhequr në zona të izoluara dhe gjysmë të izoluara të Shqipërisë veriore; kjo është edhe arsyeja pse ata nuk përmenden në dokumentet bizantine dhe bullgare para shekullit të 11-të. Ishte rrënimi i Perandorisë Bullgare, në këtë shekull, që u dha shqiptarëve shansin për ekspansion drejt Krujës, Tiranës, luginës së Drinit dhe bregdetit të Adriatikut (e ashtuquajtura “bombë demografike” - aufgestaute Volkskraft). Megjithatë, Stadtmueller-i nuk i kishte në dispozicion të dhënat gjenetike, të cilat japin mundësi për precizion të madh, duke mënjanuar shumë nga konjekturat e derisotme.

Sipas artikullit që po komentojmë, popullata fillestare përjetoi një rritje demografike në periudhën që përfshin vitet 200-800 të e.s., por mbeti e kufizuar në numër dhe në hapësirë, aq sa të mos ndikohej shumë nga zhvendosjet e mëdha demografike gjatë dyndjeve gjermanike dhe sllave në Ballkan. Nga ana tjetër, lidhjet gjenetike me popullsitë romane dhe mesjetare nga Mali i Zi, Kroacia dhe Serbia sugjerojnë për shqiptarët një atdhe fillestar në Ballkanin Perëndimor-Qendror. Dëshmitë gjenetike mbështetin hipotezën se shqiptarët janë pasardhës të grupeve Ballkan-Perëndimore vendëse të lashtësisë së vonë, dhe jo të ardhur nga gjetiu. Me fjalë të tjera, atdheu i proto-shqiptarëve shtrihej diku përreth kufirit mes Epirit dhe Dardanisë – Shqipëria qendrore, Kosova dhe zonat e afërta. Autorët vërejnë, megjithatë, se vijueshmëria gjenetike që vë në dukje artikulli nuk e provon drejtpërdrejt vijueshmërinë gjuhësore, mes shqipes dhe gjuhëve të Ballkanit të lashtë, përfshi “ilirishten”; edhe ngaqë ruajtja ose ndërrimi i gjuhës nga një komunitet ose një popull mund të ndodhin në mënyrë të pavarur nga shndërrimet e mëdha gjenetike (major genetic shifts).

Ndarja e sotme dialektore e shqipes në dy kryedialekte, gegërisht dhe toskërisht, duhet të ketë ndodhur për shkaqe kulturore-gjuhësore, me gjasë e diktuar nga gjeografia (dy anët e lumit Shkumbin) dhe ndikimet e jashtme – kontakti me sllavët, administrata bizantine, inovimet lokale). Edhe gegët edhe toskët rrjedhin nga i njëjti grup i vogël themelues proto-shqiptar (afërsisht para 1500 vjetësh) dhe ndajnë mes tyre një origjinë mesjetare të përbashkët, pavarësisht divergjencës gjuhësore. Qafë-shishja gjenetike (8000 – 11,000 vetë) prodhoi një popullsi të vetme, kohezive shqiptare. Ky përfundim e dobëson shumë, për të mos thënë e rrëzon, tezën e atyre studiuesve që mendojnë se ndarja dialektore e shqipes është e lashtë (para dyndjeve barbare/sllave), sikurse fton për një rishikim të kronologjisë së disa dukurive të vjetra dialektore thelbësore, të tilla si hundorësia, rotacizmi, grupet vo-/va-, paskajorja me punue/humbja e paskajores në toskërishte, e të tjera si këto.

Për t’u kthyer tani te popullsia fillestare prej 8,000 – 11,000 vetësh, e periudhës së qafë-shishes (bottleneck), nëse kjo u përftua si rezultat i një kontraksioni (tkurrjeje) dramatik, në periudha stresi të madh demografik, atëherë në përbërjen e saj do të ketë pasur proto-shqiptarë nga zona të ndryshme të Ballkanit Perëndimor dhe qendror, të cilët vetëm kur janë mbledhur bashkë, kanë hyrë në kontakt intensiv me njëri-tjetrin. Mund të supozojmë, me siguri, se këta proto-shqiptarë kanë qenë bartës dialektesh të ndryshme, me të folmet e tyre që i referohen një harte dialektore të shqiptarisë antike të cilën nuk e njohim. Në këtë rast, shqipja e mbijetuar, gjatë kësaj periudhe të “qafë-shishes”, do të ketë fituar tipare tipologjike të ngjashme me atë të arbërishtes sot – meqë edhe në komunitetet arbëreshe u bënë bashkë grupe dhe të larguara nga vise të ndryshme të Ballkanit shqiptar, bartëse dialektesh të ndryshme. Prandaj kjo periudhë e qafë-shishes ka shënjuar edhe kalimin nga proto-shqipja te shqipja, duke i anuluar disa tipare dhe duke shtuar tipare të reja, në mënyrë të tillë që të shënjojë një fazë cilësisht të re të historisë së shqipes. Bashkëjetesa e ngushtë dhe arbitrare e dialekteve të ndryshme dhe interferenca e pashmangshme brendagjuhësore e bën sot të pamundur hartimin e një fonetike dhe gramatike historike të saktë të shqipes – sa kohë që shumë tipare të shqipes moderne vijnë si rezultat përzierjesh brenda-gjuhësore, në periudhën e tkurrjes demografike, varfërimit gjenetik dhe kontaktit arbitrar të dialekteve dikur të largëta nga njëri-tjetri. Mbetet për t’u parë, edhe nën dritën e rezultateve të këtij artikulli, nëse ka shenja kreolizimi në shqipe, të cilat i sugjerojnë dinamikat demografike gjatë mesjetës së hershme.

Për t’u shënuar më në fund – edhe si profilaksi ndaj keqleximeve që nuk do të mungojnë – fakti që artikulli i mësipërm duket sikur e përjashton Jugun e Shqipërisë nga “atdheu” mesjetar i Shqiptarëve, nuk parakupton doemos që në atë territor të Jugut nuk kanë jetuar stërgjyshër të shqiptarëve në lashtësinë para-mesjetare; por vetëm që këta stërgjyshër proto-shqiptarë, për arsye historike dhe aksidente e katastrofa të tjera, nuk mbijetuan në Mesjetë. Kushdo që të ketë jetuar në Jug, proto-shqiptar apo tjetërlloj, do të jetë zëvendësuar, gjenetikisht, nga zbritjet e proto-shqiptarëve prej Veriut, duke filluar afërsisht nga shekulli X i e.s., ose kushedi është integruar me të zbriturit. Me gjasë, studime të mëtejshme, më të hollësishme dhe të shënjestruara, mund ta sqarojnë këtë enigmë më tej, duke shqyrtuar nëse ky integrim – i supozuar – ka lënë ndonjë gjurmë në gjenomën e vendësve sot.

Këto ishin disa komente të miat të shpejta; lexuesi me siguri do të jetë në gjendje të dallojë çfarë thuhet në artikull, nga çfarë kam komentuar unë.