IA do ta bëjë pushtetin më të drejtë dhe më efikas, në dobi të të gjithëve. Kjo është premtimi, deri tani mbetur i tillë. Kërcënimet që rëndojnë mbi demokracitë, nga ana tjetër, po realizohen plotësisht. Aty është vërtet që inteligjenca artificiale fillon të bëjë diferencën, duke na hapur një të ardhme ku do të jemi në mëshirë të pushteteve të errëta, të armatosura nga IA.

Bilanci deri sot duket i pa mëshirshëm, por është i vetmi që del qartë nga fakti. E mira që IA mund të sjellë shoqërisë mbetet potenciale, e keqja tashmë na ka kapur. Një konfirmim gjendet edhe mes rreshtave të ligjit të parë italian mbi inteligjencën artificiale (dhe një prej të parëve në botë) që, me nismën e qeverisë, Parlamenti e miratoi përfundimisht më 17 shtator.

Premtimi, pikërisht: «Administratat publike përdorin inteligjencën artificiale me qëllim rritjen e efikasitetit të veprimtarisë së tyre», lexohet. Për «të reduktuar kohën e procedurave», «të rrisin cilësinë dhe sasinë e shërbimeve» për qytetarët dhe bizneset. Ligji (duke u lidhur me rregulloren AI Act europiane) përsërit këtu e atje të drejtat themelore që duhet të mbrohen. Kundër rrezikut që qytetarët (dhe njerëzit) të humbasin zërin në vendimmarrje, mbi çështje me interes publik si pensionet, drejtësia, shëndetësia.

Qeveria pranon kështu, në reflektim, peshën e një anës së errët që rëndon mbi liritë tona. IA «nuk duhet të pengojë zhvillimin me metodë demokratike të jetës institucionale dhe politike», «as nuk duhet të pengojë lirinë e debatit demokratik nga ndërhyrje të paligjshme». Kështu përmendet kërcënimi i dezinformimit, edhe nga fuqitë e huaja.

«Sipas raportit tonë të fundit, shkalla e informacionit të rremë të prodhuar nga chatbot-et IA është pothuajse dyfishuar në një vit, nga 18% në 35%», thotë Giulia Pozzi, nën-drejtuese editoriale e NewsGuard për Italinë, observatori kryesor ndërkombëtar mbi dezinformimin. «Ata tashmë kanë pasur ndikime të konsiderueshme mbi demokracitë dhe proceset zgjedhore. Në zgjedhjet në Afrikë, në Danimarkë. Në Itali dhe Europë, fushata dezinformimi të orkestruara nga aktorë të jashtëm si Rusia dhe Kina që shfrytëzojnë IA-n për të shumëfishuar përmbajtje të rreme me qëllim ndërhyrjen në zgjedhje, diskreditimin e institucioneve dhe polarizimin e opinionit publik», vazhdon ajo.

«Duhet të mbrohen interesat e sovranitetit të Shtetit», pranon në këtë lidhje ligji italian për IA.

Por ekziston dyshimi se ana e errët ka kontaminuar vetë këtë ligj, duke tradhtuar dëshirën e qeverisë dhe shumicës për të përdorur teknologjinë për një mbikëqyrje të egër mbi qytetarët. Për të kontrolluar dhe shtypur çdo mospajtim. Kjo është akuza e Rete per i diritti umani digitali, koalicionit të organizatave kryesore të shoqërisë civile (The Good Lobby, Amnesty International Italia, Hermes Center, Period Think Tank, Privacy Network dhe Strali), sipas të cilit do të vijë një valë e re dekretesh sigurie: sepse ligji lejon një mbikëqyrje masive me njohje fytyre (stadiume, sheshe, supermarkete…) dhe përqendron në duart e qeverisë autoritetin në çështje IA. Edhe pse kundër kërkesës së rregullores europiane për të emëruar një autoritet të pavarur. U hodhën poshtë amendamentet e Partisë Demokratike, Aleancës së Gjelbër dhe Majtës dhe Lëvizjes 5 Yjet, që parashikonin mbrojtje të forta në këtë drejtim.

«Pa dyshim, interesi kryesor i pushtetit ndaj IA-së, edhe në vendet demokratike, lidhet me përdorimet ushtarake dhe mbikëqyrjen», thotë Juan Carlos De Martin, profesor i Informatikës në Politeknikun e Torinos dhe bashkëthemelues i qendrës historike Nexa mbi Internetin dhe Shoqërinë.

Dy fusha që tashmë ngatërrohen, siç tregojnë mjetet IA me të cilat Izraeli analizon profilin e palestinezëve për të llogaritur rrezikun terrorist, i identifikon me sisteme njohjeje fytyre dhe, eventualisht, i eliminon më pas me dronë “të mençur”.

«IA lejon profilizimin e ideve tona politike, duke analizuar rrjetet tona sociale dhe, përmes postës së Google, tani edhe korrespondencën tonë», thotë De Martin. «Këtë e bëjnë tashmë SHBA-të për të bllokuar antirepublikanët ose pro-palestinezët në kufi».

Por kjo tendencë shfaqet herë pas here edhe në jetën e përditshme. «Ekzistojnë laboratorë të përhapur mbikëqyrjeje dhe kontrolli me IA. Për shembull, në kufijtë mbi emigrantët, në Europë. Teknologji që më pas do të përdoren mbi të gjithë ne», shton Carlo Blengino, avokat në qendrën Nexa. Duket sikur po dëgjon “Së pari erdhën për të marrë romët”.

«Pushteti mendon kështu: nëse mund të mbikëqyrë, e bën. Dhe IA ia mundëson këtë si kurrë më parë», shton ai. «Sinjale të vogla, por shqetësuese: kamerat “të mençura”, pra me IA, që përhapen në rrugë, për të kuptuar se kush kryen shkelje, për shembull mbi rripat e sigurimit», vazhdon Blengino. «Flitet edhe për kamera kundër trafikimit, që identifikojnë aktivitetet dhe personat. Problemi është kostoja demokratike e këtyre operacioneve, sa liri po sakrifikojmë në emër të sigurisë», shton ai.

Një ekspert i njohur si Giovanni Boccia Artieri, profesor i Sociologjisë në Urbino, vëren se e keqja fshihet edhe në (të supozuara) qëllime të mira të pushtetit: «Nëse në emër të efikasitetit i besojmë disa vendimeve të rëndësishme IA-së – në shëndetësi, drejtësi, welfare – ekziston një rrezik themelor: të përjashtojmë diskrecionalitetin njerëzor, atë zonë gri që është baza e ekuilibrave demokratikë».

Ekziston pastaj një kërcënim më i hollë: «Ai që në vitet ’70 quhej teknokraci. Nëse në fund vendos IA, dëmtohet roli i institucioneve dhe besimi tek ato, në dëm të pluralizmit dhe pjesëmarrjes», shton ai.

Pajtohet Laura Sartori, sociologe në Universitetin e Bolonjës: «Një kandidat i pavarur në zgjedhjet e fundit në Mbretërinë e Bashkuar tha se do të ndihmohej nga një chatbot për vendimet. U kritikua drejtësisht: kështu nuk dihet më kush vendos, përfaqësuesi i zgjedhur apo një makinë, pas së cilës për më tepër qëndrojnë zgjedhjet e errëta të big tech amerikane».

Ky është ana e errët e të ashtuquajturave “përdorime të dobishme” të IA-së, në fund të fundit. Si rritja e transparencës së makinerisë publike dhe lufta kundër korrupsionit. Disa qytete evropiane (Barcelona, Helsinki) përdorin algoritme për të analizuar të dhënat e administratës publike, për të identifikuar anomalitë në tendera dhe për të monitoruar shpenzimet publike. ANAC, autoriteti kundër korrupsionit, ka një projekt të ngjashëm në Itali; po ashtu Agjencia e të Ardhurave, në kërkim të shmangësve të taksave.

«Janë vetëm eksperimentime, megjithatë. Së pari, sepse ka pak interes politik për t’i kryer: edhe shmangësit e taksave votojnë; së dyti, vetë teknologjia është pak e besueshme, për shkak të cilësisë së dobët të të dhënave të disponueshme», thotë Luca Gastaldi, që ndjek temat e IA-së publike për observatorët e Politeknikut të Milanos. Kështu, rreziku i gabimeve është i lartë, «në 2021 platforma IA për welfare në Danimarkë u përfshi në diskriminime të rënda; qeveria u detyrua të japë dorëheqjen», shton ai.

Megjithatë, le të mos e gënjejmë veten se këto kufizime teknologjike mund të na shpëtojnë. Është vetëm çështje kohe para se të zgjidhen. Atëherë makina do të lirohet dhe duhet të shpresojmë që institucionet dhe shoqëria civile të jenë mjaft të forta që të mbizotërojnë qëllimet vërtet të dobishme.

«IA do të bëhet gjithnjë e më shumë pjesë integrale dhe qendrore e proceseve vendimmarrëse publike. Por pa një sistem rregullash dhe kontrollesh adekuat, ato të njëjtat mjete që mund të sjellin përfitim për komunitetin mund të devijohen lehtësisht në mjete kontrolli, abuzimi dhe shtypjeje», përmbledh juristi Rocco Panetta.